Czasopismo poświęcone potrzebom nauki i praktyki 2012 Nr 3 (57) OPTIMUM STUDIA EKONOMICZNE SPIS TREŚCI OD REDAKCJI ................................................................................................................ 3 STUDIA I ROZPRAWY ................................................................................................ 5 Jacek Luszniewicz – Cechy i rodzaje industrializacji ................................................................. 5 Adam Czesław Dobroński – Uprzemysłowienie województwa podlaskiego w XIX i na początku XX wieku ....................................................................................................... 33 Wojciech Morawski – Przemysł białostocki w II Rzeczypospolitej ..................................... 49 Andrzej Zawistowski – Uprzemysłowienie województwa białostockiego w latach 1950 – 1970 ........................................................................................................................ 61 Łukasz Dwilewicz – Przemysł Podlasia w latach 1971-1989 ........................................... 80 Janusz Kaliński – Charakterystyka przemysłu Podlasia u schyłku Polski Ludowej ............ 98 MISCELLANEA .......................................................................................................... 109 Tomasz Serwach – O mało dyskryminacyjnych konsekwencjach preferencyjnych porozumień handlowych ............................................................................................................................ 109 Paweł Horczak – Nakłady inwestycyjne jako jeden z czynników rozwoju gospodarczego gmin w podregionie olsztyńskim ...................................................................................................... 121 Dorota Wyszkowska, Dorota Giziewska, Anna Godlewska – Statystyczny obraz gospodarki Podlasia na przełomie XX i XXI wieku ................................................................... 132 Maciej Dąbrowski – Edukacja na rzecz przedsiębiorczości a rozwój gospodarczy ..................... 159 INFORMACJE I RECENZJE ............................................................................... 173 Globalizacja. Polityka. Etyka – Fundacja Promocji Rozwoju Podlasia, Katedra Polityki Ekonomicznej i Rozwoju Gospodarczego, Wydział Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu w Białymstoku, Zamość, 24 – 27 września 2012 r. ....... 173 OD REDAKCJI Jedną z tradycji badań naukowych z zakresu nauk ekonomicznych, zapoczątko- waną przez przedstawicieli Szkoły Historycznej, jest badanie prawidłowości rozwoju gospodarczego. Niezależnie od dyskusji i kontrowersji na temat tego, jak dalece badania te są uznawane za istotny element refleksji ekonomicznej, należy podkreślić, że pewne procesy i prawidłowości mają charakter obiektywny. Jednym z nich jest zmienność roli i udziału przemysłu w gospodarce. Można ją opisać w kategoriach następujących po sobie industrializacji (uprzemysłowienia) i dezindustrializacji (odprze- mysłowienia). Przekazywana w ręce czytelników edycja pisma jest poświęcona w znacz- nej części temu pierwszemu procesowi, przy czym proces industrializacji jest analizowa- ny na przykładzie województwa podlaskiego, kojarzonego raczej z regionami słabo uprzemysłowionymi. To skojarzenie, jak zostanie wskazane, nie w każdym momencie historycznym jest tak oczywiste. Redakcja ma nadzieję, że zgromadzone w numerze artykuły będą przyczynkiem do dyskusji na temat tego, jak kształtują się mechaniz- my rozwoju gospodarczego oraz w jakim stopniu procesy, opisane na przykładzie Podlasia, mają charakter uniwersalny. Jednocześnie redakcja zaznacza, że temat będzie kontynuowany w kolejnym numerze czasopisma, poświęconym zagadnieniu dezindus- trializacji. Żywimy nadzieję, że zapoczątkowana w tym miejscu dyskusja na temat pra- widłowości rozwoju gospodarczego będzie przez Państwo podtrzymywana i rozwija- na na łamach czasopisma. STUDIA I ROZPRAWY Jacek LUSZNIEWICZ1 CECHY I RODZAJE INDUSTRIALIZACJI Streszczenie W artykule autor utożsamia industrializację z tzw. sekondaryzacją gospodarki, czyli powiększaniem się udziału przemysłu w strukturze zatrudnienia i produktu krajowego w okresie od rewolucji przemys- łowych po współczesną serwicyzację wielu, kluczowych gospodarek. Rozważa także interpretację wią- żącą industrializację z przyśpieszeniem długookresowego tempa wzrostu gospodarczego, wyróżniając tradycję badawczą zapoczątkowaną przez A. Gerschenkrona, zdystansowaną wobec statystycznych miar wzrostu, świadomą nierównomiernego przebiegu uprzemysłowienia i koncentrującą się na zróżnico- waniach międzypaństwowych. Rozpatrując problem „cech” i „rodzajów” industrializacji, autor łączy podejście „strukturalne” z tradycją gerschenkronowską. Stawia tezę o przewadze cech różnicujących nad uniwersalnymi, określa płaszczyzny występowania odmienności (w: chronologii, genezie, sekwencji i zakresie industrializacji) oraz zarysowuje – na podstawie historycznych przykładów – ich wewnętrzne typologie. Słowa kluczowe: industrializacja, sekondaryzacja, serwicyzacja CHARACTERISTICS AND TYPES OF INDUSTRIALISATION Summary The article identifies industrialisation with so called secondarisation of economy, i.e. a growing share of industry in the structure of employment and domestic product since the period of the industrial revolution until the contemporary servicisation of many key economies. The author also analyses the interpretation that associates industrialisation with the acceleration of long-term growth, highlighting the research tradition initiated by A. Gerschenkron, critical of statistical measurement of growth, con- scious of the uneven course of industrialisation, and focused on international disparities. While considering the problem of “characteristics” and “types” of industrialisation, the author combines a “structural” approach with the tradition of Gerschenkron’s theory. He claims that discriminatory features prevail over universal ones, identifies the areas of difference (in terms of chronology, origin, sequence and scope of industrialisation) and outlines – based on historical examples – their internal typologies. Key words: industrialisation, secondarisation, servicisation 1 Dr hab. Jacek Luszniewicz – Katedra Historii Gospodarczej i Społecznej Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie; e-mail: [email protected]. 6 Jacek Luszniewicz 1. Konteksty współczesne W lutym 1984 r. w przedmowie do drugiego wydania jednej z książek o uprze- mysłowieniu XIX-wiecznej Europy jej autor, brytyjski historyk gospodarczy, Tom Kemp uznał, że termin industrializacja odnosi się: do opisu głównej, jeżeli nie najważ- niejszej, siły kształtującej współczesny świat [Kemp 1998 s. 9]. Od tamtego czasu wiele się zmieniło. Sam termin industrializacja jest wciąż po- pularny, ale zjawiska i procesy, jakie uogólnia, nie przesądzają dzisiaj z taką siłą, jak kie- dyś, o obliczu życia gospodarczego. Prawdę mówiąc, przestawały być czynnikiem de- cydującym już wówczas, gdy T. Kemp pisał swoją przedmowę. W największych i naj- wyżej rozwiniętych krajach kapitalistycznych – Francji, Japonii, Kanadzie, RFN, Sta- nach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Włoszech – przemysł (z górnictwem i bu- downictwem) nie zajmował bowiem pierwszego miejsca w strukturze zatrudnienia i wytwarzania produktu krajowego (narodowego). Jeszcze w latach 70., a w poje- dynczych przypadkach nawet wcześniej, zastąpił go w tej roli sektor usług2. Zmiany strukturalne nie uszły, rzecz jasna, uwadze: socjologów, ekonomistów i historyków, bardziej wnikliwie niż T. Kemp analizujących dane statystyczne, a mo- że tylko mniej przywiązanych do swej „przemysłowej” specjalizacji badawczej. Już w la- tach 60. mówiono o „postindustrializmie” czy fazie „postindustrialnej”, rezerwując te pojęcia właśnie dla gospodarek z przeważającą rolą usług, czyli tzw. sektora trze- ciego. Pod koniec tej dekady i na początku następnej, dzięki książkom Daniela Bella i Alaina Touraine’a, zaczął się upowszechniać termin społeczeństwo postindustrial- ne, o szerszym, nie tyle ekonomicznym, ile cywilizacyjnym kontekście [Touraine 1969; Bell31975]. Wielka kariera, jaką zrobił ów termin, wynikała nie tylko z podchwyce- nia go przez głośnych futurologów, w rodzaju Alvina Tofflera [Toffler 1997, Pier- wodruk amerykański 1980 – J.L.] czy Johna Naisbitta [Naisbitt 1997, Pierwodruk ame- rykański 1982 – J.L.], ale przede wszystkim z narastania konsensusu, że przemysł – przynajmniej w dotychczasowej postaci – nie jest już głównym „kołem zamacho- wym” gospodarki i życia społecznego4. Tymczasem, tendencja do względnego obniżania się rangi przemysłu nie słabła. Dzisiaj, anno domini 2011, po niemal 30 latach od sformułowania przez T. Kempa cytowanej na wstępie opinii, pełnym prawem obywatelstwa cieszy się termin dezin- dustrializacja. Jego interpretacje zawierają się już w obszernej literaturze, a współ- czesne konotacje znaczeniowe są przede wszystkim makroekonomiczne i makro- przestrzenne (choć dezindustrializacja uzewnętrznia się zawsze najpierw lokalnie)5. 2 Zob.: [Jachowicz, Morawski 1994 s. 147 (tab. 21); Mitchell 1993a s. 141 – 151 (tab. B1), s. 153 – 156 (tab. B1), s. 912 – 917 (tab. J2); Mitchell 1993b s. 103 (tab. B1), s. 776 – 777 (tab. J2)]. Do kategorii „usługi” zaliczono również transport i komunikację. Zresztą wyłączenie tych działów nie zmieniłoby zasadniczo ob- razu sytuacji. 3Zob.: [Pierwodruk amerykański 1973 – J.L.]. 4 Zdarzały się jednak opinie odrębne. Jeden z polskich autorów dowodził w 1986 r., że we wszyst- kich gospodarkach narodowych przemysł nadal wywiera i również w przyszłości będzie wywierać: […] decydujący wpływ na rozwój gospodarczy