Koniec starego świata – początek nowego. Społeczeństwo Górnego Śląska wobec pierwszej wojny światowej. (1914–1918) Źródła i metody Gliwice, 20–22 czerwca 2013 r. Materiały z konferencji naukowej Opracowanie: Bernard Linek, Sebastian Rosenbaum, Kai Struve Opracowanie dyskusji: Piotr Solga Opole 2013 2 3 Spis treści Spis treści ....................................................................................................................................................... 3 Nota redakcyjna .............................................................................................................................................. 4 Wprowadzenie ................................................................................................................................................ 5 Wojna przed wojną ......................................................................................................................................... 8 Bernard Linek, Górny Śląsk na przełomie XIX i XX w. jako obszar konfliktów społecznych i narodowych ................................................................................................................................................ 9 Krzysztof Gwóźdź, Militaryzacja sfery publicznej przed 1914 r. ............................................................ 15 Grzegorz Bębnik, Rola wojska w regionie przed 1914 r. ......................................................................... 20 Grupy wobec wojny ..................................................................................................................................... 25 Marcin Jarząbek, Górnoślązacy – żołnierze I wojny światowej. Rekonesans badawczy ......................... 26 Piotr Stanek, Jeńcy wojenni na Górnym Śląsku w latach I wojny światowej .......................................... 36 Jakub Grudniewski, Urzędnicze elity władzy na Górnym Śląsku podczas I wojny światowej (stan bazy źródłowej, problemy badawcze) ............................................................................................................... 42 Kai Struve, Bürgertum/Burżuazja, mieszczanie ....................................................................................... 49 James Bjork, Katolickie parafie na Górnym Śląsku w czasie I wojny światowej .................................... 55 Andrzej Michalczyk, Górny Śląsk w czasie I wojny światowej. Warstwa chłopska – lokalne społeczności wiejskie ..................................................................................................................................................... 67 Adriana Dawid, Doświadczenia I wojny światowej w wspomnieniach polskich działaczy narodowych z Górnego Śląska ......................................................................................................................................... 73 Barbara Kalinowska-Wójcik, Żydzi na Górnym Śląsku w czasie I wojny światowej .............................. 82 Instytucje społeczne wobec wojny ............................................................................................................... 89 Maciej Borkowski, Życie codzienne w Opolu w latach Wielkiej Wojny (1914-1918) ........................... 90 Joanna Lusek, Szkoła w latach I wojny światowej ................................................................................... 99 Joanna Popanda, Heimatfront na Górnym Śląsku w okresie I wojny światowej .................................... 105 Beata Piecha–van Schagen, Robotniczy świat wobec I wojny światowej .............................................. 110 Michał Witkowski, Wojna propagandowa ............................................................................................. 115 Sebastian Rosenbaum, Wojna opowiedziana ......................................................................................... 119 David Skrabania, Górny Śląsk z oddali (perspektywa Górnoślązaków w Okręgu Ruhry) .................... 124 Wojna po wojnie ........................................................................................................................................ 131 Bogusław Tracz, Kultura pamięci o I wojnie światowej w międzywojniu na Górnym Śląsku .............. 132 Wojciech Kunicki, Literatura górnośląska wobec I wojny światowej .................................................... 136 Matthias Lempart, Die deutschen paramilitärischen Verbände in Oberschlesien in der Zwischenkriegszeit, insbesondere in den Jahren 1922-1933. ................................................................. 140 Uczestnicy .................................................................................................................................................. 146 4 Nota redakcyjna Zamieszczone w niniejszej publikacji teksty zostały wygłoszone w formie referatów na konferencji pt. „Koniec starego świata – początek nowego. Społeczeństwo Górnego Śląska wobec pierwszej wojny światowej (1914-1918)”, która odbyła się w siedzibie Muzeum w Gliwcach w dniach 20-22 czerwca 2013 r. Do jej zorganizowania instytucjonalnie przyczyniły się: Muzuem w Gliwicach, Państwowy Instytut Naukowy – Instytut Śląski w Opolu, Instytut Pamięci Narodowej, Oddział w Katowicach oraz Martin-Luther Universität Halle-Wittenberg. Wsparcia finasowego konferencji udzieliło Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego oraz Polsko-Niemiecka Fundacja na rzecz Nauki. Podstawowym celem spotkania była dyskusja nad stanem badań nad tytułowym zagadnieniem oraz próba sformułowania projektu badawczego poświęconego konsekwencjom Wielkiej Wojny na Górnym Śląsku. Te założenia wpłynęły na charakter spotkania, które miało formę warsztatu naukowego, z krótkimi wprowadzeniami do poszczególnych zagadnień oraz możliwie szeroką i otwartą dyskusją nad całym projektem oraz jego elementami. Organizatorom nie do wszystkich planowanych referatów udało się pozyskać referentów. Z różnych przyczyn nie wszystkie referaty zostały wygłoszone zgodnie z programem (zob.: program i sprawozdanie). W publikacji przywrócony został planowany układ. Do każdego z referatów dołączono skrót wywołanej nim dyskusji. Spotkanie miało charakter roboczy i zamieszczane w tomie teksty również posiadają podobny charakter. Poddano je tylko podstawowej obróbce redakcyjnej rezygnując z korekty językowej. Mamy nadzieję, że mimo to spotkają się one z zainteresowaniem środowiska naukowego, w szczególności Koleżanek i Kolegów podejmujących zbliżone badania nad przemianami społecznymi wywołanymi kataklizmem pierwszowojennym i znaczeniem tego konfliktu dla dziejów XX w. Poza wspomnianymi mecenasami instytucjonalnymi pragniemy podziękować p. Grzegorzowi Krawczykowi, dyrektorowi Muzeum w Gliwicach, którego sprawdzonej wielokrotnie życzliwości ponownie doświadczyliśmy. Słowa wdzięczności należą się także p. Teresie Samotus z tegoż Muzeum, która przeprowadziła uczestników konferencji przez organizacyjny labirynt. 5 Bernard Linek PIN-Instytut Śląski w Opolu Wprowadzenie Magia okrągłych rocznic Jak to już wielokrotnie bywało w związku ze zbliżającą się rocznicą, tym razem wybuchu I wojny światowej, dosyć powszechne stały się próby upamiętnienia tego wydarzenia czy to w formie publikacji, wystaw bądź – jeśli ktoś idzie z duchem czasów – projektów internetowych. Dzieje się to już na poziomie europejskim, narodowym i regionalnym. Nie tak dawno niektórzy z nas uczestniczyli w popularnonaukowej konferencji w Muzeum Historii Katowic zatytułowanej „Wielka Wojna – mały region”, której towarzyszyła wystawa pocztówek poczty polowej. Podobny projekt konferencyjno- wystawienniczy realizuje Muzeum Śląskie, o analogicznych próbach słychać z Rybnika i z Opola. Ba, nawet listopadowy Zjazd Niemcoznawców we wrocławskim Centrum Willy Brandta przewiduje sesję pierwszowojenną. Powoli więc można mówić o „WWI-turns” (First World War-turns), nowej fali zainteresowania tą problematyką. Ale przy tym wysypie projektów od razu pojawia się refleksja, czy aby na pewno mamy do czynienia ze zwrotem jakościowym, nowym podejściem? Czy ta okazja jest rzeczywiście wykorzystywana do próby nowego naukowego opracowania tego okresu? Czy też aby nie grozi nam kolejny zalew szczegółowych przyczynków, nawiązujących jedynie do tego wydarzenia albo też odtwarzających co najwyżej drobiazgowo faktografię? Można nawet wprost spytać, czy pod ciężarem źródeł i stawiania w centrum rozważań działań wojennych nie grozi nam banalizacja bądź też kryptogloryfikacja militaryzmu? Wreszcie, czy nie zostaniemy omamieni przysłowiową pickelhaubą i uśmiechniętym żołnierzem pruskim wychylającym się z każdego plakatu i zaproszenia konferencyjnego? Te wątpliwości metodologiczne, co do kierunku odtworzenia i kolejnego upamiętnienia tego wydarzenia, pojawiły się w trakcie rozmów prowadzonych ponad pół roku temu, najpierw z Sebastianem Rosenbaumem, który już wtedy przygotowywał wspomniany projekt w MHK, a później z Kaiem Struve, którego zaprosiliśmy do realizacji niniejszego projektu. W ich trakcie pojawiła się robocza teza, którą postanowiliśmy zweryfikować na tej konferencji i ewentualnie w późniejszym, większym projekcie, że pierwsza wojna światowa nie była tylko okresem przełomowym, w znaczeniu cezury politycznej, od której dzieje zaczęły biec nowym rytmem i w nowym kierunku. Uznaliśmy, że ten przełom miał o wiele głębszy charakter i rewolucyjne znaczenie, gdyż w krótkim okresie zwyciężyły bądź pojawiły się i zaczęły dominować na Śląsku i przynajmniej w naszej części Europy zjawiska społeczne oraz przemiany mentalnościowe, które były obecne w całym tzw. krótkim XX w., a które zadecydowały o tym, że nazywa się go wiekiem