KULTURA Ameryka Łaci ńska , 2-3 (104-105) 2019 ISSN 1506-8900; e-ISSN 2081-1152 DOI: 10.36551/20811152.2019.104-105 CC-BY-SA Anna Bła żejczyk Wydział Nauk Humanistycznych Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II w Lublinie e-mail: [email protected] „L a Argentinita” na transatlantyckiej ście żce: z Buenos Aires, przez Madryt, po Nowy Jork „La Argentinita” on the Transatlantic Career Path: From Buenos Aires, Via Madrid to New York Artykuł nadesłany: 15 wrze śnia 2019 Wersja ostateczna: 29 grudnia 2019 DOI: 10.36551/20811152.2019.104-105.04 Streszczenie: Hiszpa ńsko-argenty ńska tancerka flamenco, o scenicznym pseudonimie „La Argen- tinita” pozostaje wci ąż mało znana polskiemu odbiorcy. Muza intelektualistów „Pokolenia 27”, przyjaciółka Federico Garcíi Lorki, Manuela de Falli, odnosz ąca triumfy na scenach Hiszpanii, Afryki i obu Ameryk, okrzykni ęta została jedn ą z najwybitniejszych artystek pierwszej połowy XX wieku. Prowadz ąc działalno ść artystyczn ą od Buenos Aires, przez Madryt, po Nowy Jork plaso- wała si ę mi ędzy tradycj ą a awangard ą. Celem artykułu jest przybli żenie w zarysie sylwetki tej wy- bitnej artystki. Poni ższy tekst kre śli transatlantyck ą ście żkę kariery tancerki poprzez analiz ę jej kre- atywnej pracy, z uwzgl ędnieniem procesu popularyzacji muzycznej tradycji Andaluzji – flamenco. Słowa kluczowe : La Argentinita, Federico García Lorca, Srebrny Wiek, taniec i muzyka hisz- pańska XIX/XX w., flamenco. Abstract: The stage name „La Argentinita” of the Spanish-Argentinian flamenco dancer re- mains still unknown to the Polish audience. A muse of intellectuals Generation of ‘27, a friend of Federico García Lorca and Manuel de Falla, triumphing on the stages of Spain, Africa and the Americas, was greeted as one of the most outstanding artists of the first half of the twentieth century. Conducting artistic activity from Buenos Aires, via Madrid to New York, she placed herself between tradition and avant-garde. The aim of the article is to outline this outstanding figure. The following text presents the transatlantic career path of a dancer by analyzing her creative work, including the musical diffusion process of Andalusian tradition – flamenco. Keywords: La Argentinita, Federico García Lorca, Silver Age, Spanish dance and music 19 th /20 th century, flamenco. Ameryka Łaci ńska , 2-3 (104-105) 2019, 63-76 63 KULTURA Anna Bła żejczyk Pocz ąwszy od 1875 roku kultura hiszpa ńska prze żywała wspaniały okres rozkwitu zwany Srebrnym Wiekiem (1898-1936), w którym literatura, malar- stwo, muzyka, osi ągn ęły niezwykł ą sił ę i podmiotowo ść na arenie mi ędzynaro- dowej. Pérez Galdós, Unamuno, Ortega y Gasset, Menéndez Pelayo, Rusiñol, So- rolla, Granados, Albéniz, Falla i García Lorca i wielu innych byli twórcami, dzi ęki którym kultura Hiszpanii uzyskała światowy rozgłos nie maj ący precedensu od połowy XVII wieku. Wśród sztuk scenicznych taniec hiszpa ński do świadczył niezwykłego rozwoju wpisuj ącego si ę w ówczesne trendy artystyczne. Proces ten doprowadził do spopularyzowania hiszpa ńskich tradycji w całej Europie. Pojawienie si ę baletów rosyjskich, a zwłaszcza pierwsza hiszpa ńska trasa Baletu Diagileva (1916), stano- wiło punkt zwrotny w procesie transformacji ta ńca klasycznego w Hiszpanii. Od- wołuj ąc si ę zarówno do tradycji jak i do awangardy, zacz ął on łączy ć ró żne formy sztuk pi ęknych, inspiruj ąc si ę jednocze śnie rodzimymi tradycjami, na przykład fla- menco i jego odmianami. To w owym czasie, na scenach nie tylko hiszpa ńskich triumfowali arty ści tacy, jak Pastora Imperio, Antonio de Triana czy mistrzowie sceny i choreografii, jak „La Argentinita”, czyli Encarnación López Júlvez. Tancerka ta (ur. Buenos Aires, 3 lub 25 III 1895) dorastała w rodzinie hiszpa ńskich imigrantów, wła ścicieli małej firmy tkackiej, przybyłych do Argen- tyny około 1890 roku – Kastylijczyka Félixa Lópeza i Domingi Júlvez. W 1901 roku powróciła z rodzicami do Hiszpanii. Wraz z młodsz ą siostr ą Pilar rozpocz ęła nauk ę ta ńca w Escuela Bolera de Madrid, akademii Manuela Fontanilli. Pod opiek ą Julii Castelao została wprowadzona w styl flamenco i bolero, które stan ą si ę w przyszło ści baz ą jej solowego ta ńca oraz wszystkich produkcji baletowych. Debiut sceniczny artystki miał miejsce w Teatro-Circo w San Sebastián w grupie Gregorio Martíneza Sierry. Za rad ą impresaria grupy przyj ęła pseudonim „La Ar- gentinita”. Przez kilkuna ście lat wyst ępowała w madryckim Teatro de la Come- dia, Teatro de la Princesa, Teatro Apolo i Teatro Principe Alfonso. Sukcesy za- prowadziły j ą na sceny Barcelony, Lizbony, Pary ża, a nast ępnie do Ameryki Po- łudniowej. W 1919 roku nawi ązała przyja źń z poet ą Federico Garcí ą Lorką. Dzi ęki niemu weszła w kr ąg intelektualistów i artystów zwi ązanych z La Residencia de Estudiantes oraz środowiskiem twórców „Pokolenia 27”, staj ąc si ę artystyczn ą muz ą całej grupy. W śród jej przyjaciół znale źli si ę Jacinto Benavente 1, Adolfo 1 Jacinto Benavente y Martínez (ur. Madrid, 1866 – zm. Madrid, 1954), dramaturg, eseista, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1922). 64 Ameryka Łaci ńska , 2-3 (104-105) 2019, 63-76 „La Argentinita” na transatlantyckiej ście żce… KULTURA Salazar 2, Ernesto Halffter 3, Edgar Neville 4, Joaquín Nin 5. Z ówczesnymi osobowo- ściami świata torreadorów – José Gómezem zw. Joselito oraz Ignacio Sánchezem Mejíasem – łączyły j ą wieloletnie relacje miłosne, obie zako ńczone tragiczn ą śmier- ci ą na corridzie: 16 maja 1920 roku zgin ął w Talavera de la Reina Joselito, a 13 sierpnia 1934 zmarł Ignacio Sánchez Mejías. Przyja źń z Garcí ą Lorką zaowocowała wspólnymi projektami artystycz- nymi. Udział w teatralnej inscenizacji poety El maleficio de la mariposa (Teatro Eslava de Madrid, marzec 1920) do muzyki Edwarda Griega 6, wyznaczył trajekto- ri ę kariery tancerki. W latach 1928-1929 w firmie La Voz de Su Amo (Compañia del Gramo- fono-Odeon S.A.E.) Argentinita zrealizowała seri ę nagra ń, w czasie których zareje- strowała dwa utwory Enrique Granadosa (Navarro García, 2010: 129) z akompania- mentem kastanietów, w których to utworach zaprezentowała si ę jako wszechstronna i oryginalna pie śniarka. W 1931 roku, wspólnie z Lorką, nagrała pi ęć płyt gramofo- nowych Colección de Canciones Populares Antiguas Españolas z pie śniami wybra- nymi, zharmonizowanymi i wykonywanymi przez poet ę. Wśród utworów znalazły si ę: Zorongo gitano, Anda jaleo, Sevillanas del siglo XVIII, Los cuatro muleros, Nana de Sevilla, Romance Pascual de los Pelegrinitos, En el Café de Chinitas, Las morillas de Jaén, Los mozos de Monleón, Las tres Hojas 7. Pie śni stały si ę popularne i odniosły 2 Adolfo Salazar Ruiz de Palacios (ur. Madrid, 1890 – zm. Mexico City, 1958), hiszpa ński muzykolog, krytyk muzyczny i kompozytor. Pocz ątkowo studiował u Manuela de Falli w Ma- drycie i Maurice’a Ravela w Pary żu. W latach 1914-1918 współredaktor Revista musical his- pano-americana . Utrzymywał bliskie kontakty z intelektualistami i muzykami hiszpa ńskimi (m.in. J. Ortega y Gasset, E. Halffter). W swoich pismach estetycznych był zwolennikiem twór- czo ści francuskich kompozytorów M. Ravela i C. Debussy’ego. Zob. Cerradano (2008: 373); Sage, Katz (2001). 3 Ernesto Halffter Escriche (ur. Madrid, 1905 – zm. Madrid, 1989), kompozytor, dyrygent, ucze ń Manuela de Falla. Członek Academia de Bellas Artes de San Fernando oraz Academia de Bellas Artes de Argentina. Zob. Franco (2001). 4 Edgar Neville Romrée (ur. Madrid, 1899 – zm. Madrid, 1967), hiszpa ński pisarz, dramaturg, producent filmowy. Lata trzydzieste XX wieku sp ędził w Hollywood. Filmografia dost ępna w: Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes. Zob. te ż: Burguera Nadal (1994). 5 Joaquín Nin y Castellanos (ur. Havana, 1879 – zm. Havana, 1949), kuba ński pianista, muzy- kolog i kompozytor. Studiował w Pary żu u Maurycego Moszkowskiego i Vincenta d’Indy. Od- bywał liczne tournées po Europie i Ameryce interpretuj ąc dzieła kompozytorów hiszpa ńskich (E. Granados, I. Albéniz) i francuskich (M. Ravel, C. Debussy). Zob. Hess (2001). 6 Edward Grieg (1843-1907), norweski kompozytor i pianista, zwany Chopinem Północy. Czo- łowy przedstawiciel narodowego kierunku w muzyce klasycznej Norwegii. W twórczo ści wy- korzystywał elementy norweskiej muzyki ludowej. 7 W czasie hiszpa ńskiej wojny domowej Anda jaleo i Los cuatro muleros stały si ę popularnymi piosenkami wojsk republika ńskich. Po wojnie frankistowscy zwyci ęzcy bezskutecznie próbo- wali usun ąć pie śni ze zbiorowej pami ęci. W latach pi ęć dziesi ątych XX wieku firma La Voz de Su Amo ponownie wydała cztery pie śni nagrane z ró żnymi wykonawcami. W 1993 r. Auvidis wydał powtórne nagranie wszystkich dziesi ęciu pie śni śpiewanych przez Carmen Linares. Ameryka Łaci ńska , 2-3 (104-105) 2019, 63-76 65 KULTURA Anna Bła żejczyk komercyjny sukces, artystka wł ączyła je do swojego repertuaru koncertowego. Kry- tyk Adolfo Salazar tak pisał o jej interpretacjach: Śpiewane przez La Argentinit ę w prosty naturalny sposób, w stylu małej wiejskiej dziewczynki, a towarzyszy jej García Lorca na fortepianie w tak ciekawy sposób, że czyni z tego instrumentu typowy fortepian rozbrzmiewaj ący w rodzinnym salonie [...], nadaj ąc akompaniamentowi szczególny wdzi ęk [...]. Te cudowne dźwi ęki niewinnej i szczerej muzyki skierowane są do ludzi o czystych sercach (Salazar, 1931) 8. W 1932 roku La Argentinita zało żyła zespół Balet de Madrid i wystawiła w The Metropolitan Opera House w Nowym Jorku pasodoble España cáñi Pa- scuala Marquina Narro 9. Adaptuj ąc dzieła kompozytorów hiszpa ńskiej i francu- skiej muzyki