GÓRNICTWO ODKRYWKOWE HISTORIA POWOŁANIA PIERWSZEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO W POLSCE A PROJEKT WYDOBYCIA RUD TYTANOMAGNETYTOWYCH MASYWU SUWALSKIEGO HISTORY OF THE FIRST LANDSCAPE PARK ESTABILISHED IN POLAND IN REGARDS TO A PROJECT OF TITANO-MAGNETITE ORES IN SUWALKI MASSIF Teresa Świerubska - Suwalski Park Krajobrazowy, Malesowizna - Turtul 12 stycznia 1976 roku władze nowo utworzonego województwa suwalskiego podjęły uchwałę o powołaniu Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Interesujące jest, że park krajobrazowy, jako forma ochrony przyrody, nie funkcjonował w ówczesnym prawodawstwie. Dopiero ustawa o ochronie przyrody z 1991 roku usankcjonowała tę formę. Podstawową przyczyną stanu prawnego, który wyprzedzał zapisy ustawowe, była niewątpliwie determinacja organizacji i służb ochrony przyrody, dążących do ochrony jednego z najbardziej unikatowych zakątków Polski. Pierwsze wnioski o ochronę fragmentu północnej Suwalszczyzny pojawiły się pod koniec lat pięćdziesiątych XX wieku niemal równolegle z rozpoczęciem badań geologicznych bogatych złóż rud tytanomagnetytowych masywu suwalskiego. Poniż- szy materiał jest próbą odtworzenia historii tworzenia pierwszego parku krajobrazowego w Polsce na tle prac planistycznych okręgu górniczego „Krzemianka I”. Słowa kluczowe: park krajobrazowy, północna Suwalszczyzna, okręg górniczy On January 12th 1976, the administration of newly formed Suwalki Voivodeship adopted a resolution on creating Suwal- ski Landscape Park. It’s worth to mention a landscape park as a from of wildlife protection didn’t exist in law those days. It was sanctioned in Nature Conservation Act later in1991. Motivation for local laws exceeding formal sanctioning was determination of organizations and wildlife conservation officials to protect one of the most unique regions in Poland. First initiatives to protect part of Northern Suwalki Region came up in late fifties of XXth century, about the same time when geological examination of suwalski massif’s rich titano-magnetite ores was initiated. The aim of this work is recon- struction of how the first landscape park in Poland has been estabilished alongside flourishing plans to create a mining region „Krzemianka I”. Key words: landscape park, Northern Suwalki Region, mining region Suwalski Park Krajobrazowy położony jest w północnej Polsce, związane jest z historią powojenną, a przede wszystkim części województwa podlaskiego, na terenie gmin: Jeleniewo, z postacią wybitnego działacza Polskiego Towarzystwa Tury- Rutka-Tartak, Wiżajny i Przerośl. Jego powierzchnia to 6 284 styczno-Krajoznawczego (PTTK) i Ligi Ochrony Przyrody ha, gdzie około 60% stanowią użytki rolne, 10% wody, 24% (LOP) Antoniego Patli (1897–1977), który przemierzał „drogi, lasy i zadrzewienia, 4% tereny zabagnione, a 2% pozostałe dróżki, ścieżyny i bezdroża Suwalszczyzny, gromadząc spo- grunty. Tu zobaczymy przykłady pięknie ukształtowanych strzeżenia i obrazy, z których zrodziła się powoli idea Suwal- moren, stożkowate kemy, ozy i rozległe głazowiska. Mozaikę skiego Parku Krajobrazowego”. Zanim jednak do tego doszło, unikalnych i dobrze zachowanych form geomorfologicznych minęło sporo lat, pojawiło się kilka koncepcji ochrony oraz urozmaica bogata sieć hydrologiczna z licznymi rzekami i pra- miało miejsce wiele wydarzeń, które utwierdziły miłośników wie trzydziestoma jeziorami, pośród których króluje najgłębsze tej ziemi o konieczności jej ochrony. w Polsce jezioro Hańcza. Pierwsze swoje przemyślenia na temat unikatowych war- Pojawienie się idei ochrony północnej Suwalszczyzny, tości suwalskiej ziemi Antoni Patla kieruje do Ligi Ochrony uwieńczone utworzeniem pierwszego parku krajobrazowego w Przyrody i jednostek naukowych, co skutkuje sformułowaniem 40 GÓRNICTWO ODKRYWKOWE w 1957 roku postulatu utworzenia Suwalskiego Parku Naro- liny wodziłkowskie, jezioro Szurpiły z grodziskiem oraz szereg dowego. Jednak z powodów czysto ekonomicznych projekt innych jezior i tworów geologicznych i przyrodniczych”. ten nie miał szans powodzenia. Według ówczesnych założeń Następstwem tych poczynań był pierwszy akt prawny utworzenie parku narodowego pociągało za sobą konieczność w sprawie Suwalskiego Parku Krajobrazowego, tj. uchwała wykupienia gruntu oraz wypłacenia mieszkańcom odszkodo- Wojewódzkiej Rady Narodowej z 20 lipca 1968 roku, w wań związanych z przymusową „przeprowadzką”. Ustawa o której wskazywano na konieczność „uznania jako park krajo- ochronie przyrody z 1949 roku nie dawała możliwości prowa- brazowy północnej Suwalszczyzny”. Fakt istnienia projektu dzenia działalności gospodarczej na terenie parku narodowego, parku ratował nieraz ten obszar, na przykład, na początku lat a planowany wówczas obszar chroniony obejmował ponad 70 siedemdziesiątych, Zarząd Dróg Lokalnych w Białymstoku procent zagospodarowanej rolniczo ziemi. wnioskował o uruchomienie kopalni kruszywa w Szeszupce i Po latach o tym pomyśle tak napisał prof. dr Knut Olof Rutce (szczególne zakusy padają na ozowe wały). Powołując Falk, światowej sławy językoznawca, założyciel Instytutu się na projekt parku krajobrazowego konserwator przyrody Słowianoznawstwa przy Uniwersytecie w Lund w Szwecji: zawetował wniosek. „Przeniesienie – w imię ochrony przyrody – mieszkańców ziemi W tym samym jednak czasie pojawiają się zagrożenia o suwalskiej, nosicieli kultury miejscowej, byłoby (…) pozba- skali nieporównywalnej z planami drogowców. Początek lat wieniem tej ziemi jej duszy. Oznaczałoby koniec wiekowych siedemdziesiątych to okres rozmachu gospodarczego Polski tradycji miejscowych”. Ludowej. Zaciągnięte kredyty stwarzały możliwość realizacji Kolejnym krokiem było wypracowanie kompromisowej czasami najbardziej nawet absurdalnych zamierzeń. W jed- koncepcji, przyjmującej ochronę najcenniejszych obiektów tego nym z najbardziej malowniczych zakątków obecnego parku obszaru poprzez utworzenie sieci rezerwatów przyrody. Powstał pojawił się zamysł budowy elektrowni szczytowo-pompowej. wówczas projekt ochrony rezerwatowej jeziora Hańcza, doliny Pomysłodawca – Zakład Energetyczny Okręgu Centralnego w Czarnej Hańczy, doliny wiszącej „Gaciska”, Góry Cisowej, Warszawie – chciał wykorzystać różnicę wysokości pomiędzy Góry Zamkowej oraz głazowiska w dolinie Czarnej Hańczy. jeziorem Jaczno a otaczającymi je wzniesieniami (deniwelacja W 1963 roku powołano rezerwat „Jezioro Hańcza”, a w 1972 120 m na przestrzeni niespełna 0,5 km). roku „Głazowisko Bachanowo nad Czarną Hańczą”. Działacze LOP-u, mając wyraźne wparcie wojewódzkiego O przyspieszenie prac nad powoływaniem kolejnych rezer- konserwatora przyrody, ponownie zwarli szyki, by postulować watów oraz poszerzenie zasięgu rezerwatu „Jezioro Hańcza” o jak najszybsze powołanie parku krajobrazowego. Ich apel apeluje w 1965 roku prof. dr Stanisław Pietkiewicz z Instytutu trafił również do naczelnego konserwatora przyrody, który w Geograficznego Uniwersytetu Warszawskiego. Jego troska o 1973 roku skierował do władz województwa białostockiego oz turtulsko-bachanowski i Górę Cisową podyktowana była swoje poparcie dla idei utworzenia parku krajobrazowego, nie tylko świadomością wyjątkowości geomorfologicznej tych ze wskazówkami dającymi możliwość w ówczesnej sytuacji tworów, ale również realnym zagrożeniem wynikającym z ro- formalnoprawnej utworzenie parku krajobrazowego w ramach snącego popytu na żwir, głównie na budowę dróg. Przykładów planowania przestrzennego. dewastacji cennych obiektów geomorfologicznych nie brako- W niedalekim czasie okazało się, że projekt budowy wało. Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych elektrowni szczytowo-pompowej w niecce Jaczna był jedynie został wyeksploatowany pokaźny fragment unikalnego wału preludium do większych wydarzeń i zamierzeń, które miały cyrku lodowcowego w Szurpiłach. Z kolei projekt budowy całkowicie odmienić oblicze suwalskiej ziemi. W połowie lat drogi Kruszki–Bachanowo zakładał usypanie 400 m grobli w siedemdziesiątych zaczyna się głośno mówić o kopalni rud dolinie rzeki Kozikówki, co praktycznie oznaczało zniszczenie ilmenitowo-magnetytowych z wanadem. Najbogatsze pokłady fragmentu malowniczej doliny rzecznej oraz części unikalnego kopalin, zalegające na głębokości 850–2300 m, znajdują się ozu turtulsko-bachanowskiego. Na szczęście pomysł drogo- w okolicach Krzemianki, Udrynu i Jeleniewa, czyli terenów wców w porę zawetowali suwalscy działacze LOP. Dzięki temu przylegających do południowo-wschodniej granicy projekto- droga biegnie dzisiaj fantazyjną serpentyną, nie zakłócając wanego parku. niepowtarzalnego uroku doliny Kozikówki. Inspiracją do badań podkładów rud polimetalicznych były W 1967 roku ukazuje się artykuł Zbigniewa Głowacińskego zaobserwowane w okresie drugiej wojny światowej przez nie- z Zakładu Ochrony Przyrody PAN w Krakowie postulujący, za mieckich lotników niezwykłe anomalia geofizyczne w okolicach Pietkiewiczem, rozszerzenie granicy rezerwatu „Jeziora Hań- Krzemianki i Szurpił. Autorami pierwszych prac badawczych cza” oraz tworzenie kolejnych rezerwatów, chroniących uni- byli pracownicy Państwowego Instytutu Geologicznego pro- kalne fragmenty ziemi suwalskiej. W odpowiedzi, wojewódzki fesorowie Adam Znosko i Jan Skorupa, którzy przeprowadzili konserwator przyrody w Białymstoku wraca do idei ochrony wiercenia potwierdzające istnienie rudonośnego masywu anor- całości obszaru, w granicach mniej więcej obejmujących tozytowego w 1957 roku, a więc dokładnie w tym samym roku, obszar obecnego parku krajobrazowego. W maju 1968 roku kiedy Antoni Patla formułował pierwszą koncepcję ochrony konserwator przyrody projekt rezerwatu pod nazwą „Suwalski tego obszaru. Patla nie