T.C. KARAMANOĞLU MEHMETBEY ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI SULTAN I.MAHMUD DÖNEMİNDEKİ SEFARETNAMELERİN OSMANLI MODERNLEŞMESİ VE DİPLOMASİSİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ HAZIRLAYAN MUHAMMED ERDOĞAN DANIŞMAN DOÇ.DR.UĞUR KURTARAN KARAMAN-2019 1 T.C. KARAMANOĞLU MEHMETBEY ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI YENİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI SULTAN I.MAHMUD DÖNEMİNDEKİ SEFARETNAMELERİN OSMANLI MODERNLEŞMESİ VE DİPLOMASİSİ ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ HAZIRLAYAN MUHAMMED ERDOĞAN DANIŞMAN DOÇ.DR.UĞUR KURTARAN KARAMAN-2019 2 ÖNSÖZ Sultan I.Mahmud Dönemindeki Sefaretnamelerin Osmanlı Diplomasisi ve Modernleşmesi Üzerindeki Etkileri adlı bu çalışma, Karamanoğlu Mehmetbey Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Programı kapsamında yürütülmüştür. Çalışmamızın kapsamında ele aldığımız temel konu 1730-1754 yılları arasında kaleme alınan sefaretnamelerin aynı dönemde Osmanlı diplomasisine ve modernleşmesine etkileridir. Bu doğrultuda araştırmamız giriş, üç bölüm ve sonuçtan oluşmaktadır. Çalışmaya başlamadan önce Başbakanlık Osmanlı Arşivi ve Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi’nden gerekli sefaretname metinleri temin edilmiştir. Bunun dışında etraflı bir literatür taraması yapılarak sefaretnameler hususunda mevcut çalışmaların tümü incelenmiştir. Bizim buradaki hedefimiz bir nebze de olsa sefaretnameler konusundaki tarih çalışmalarına katkıda bulunmak olmuştur. XVIII.yüzyılın ilk yarısındaki sefaretnameleri konu edinen bu çalışmanın oluşmasında sürecin başından sonuna kadar takipçisi olan, tezin başlığının ve içeriğinin belirlenmesinde bilimsel rehberlik ve teknik yardımlarını esirgemeyen danışman hocam Doç.Dr.Uğur KURTARAN’a en kalbî teşekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca zengin kütüphanesini benimle paylaşma nezaketinde bulunan Akdeniz Üniversitesi Akdeniz Uygarlıkları Araştırma Enstitüsü Akdeniz Ortaçağ Araştırmaları Anabilim Dalı Doktora Öğrencisi saygıdeğer dostum Mahmut DEMİR’e teşekkürü bir borç bilirim. Son olarak meydana getirmeye çalıştığımız bu eser bilimsel etik kurallarına göre üzerinde titizlikle çalışılmış olmasına rağmen hata ve eksikliklerden bütünüyle noksan değildir. Bu bağlamda tarih bilimi camiasından şimdiden özür dilemekle birlikte düzeltme ve önerileri olanların tarafımıza bildirmesini önemle rica etmekte ve saygılarımızı sunmaktayız. Muhammed ERDOĞAN KARAMAN 2019 4 ÖZET XV.yüzyılın ilk yarısından itibaren kaleme alındığı bilinen sefaretnamelerin yazılma süreci XIX.yüzyılın ilk yarısına kadar sürmüştür. Sefaretnameler, yabancı ülkelere gönderilen elçiler aracılığıyla yazılırdı. Kurulduğu yıllardan itibaren Kanuni Sultan Süleyman devrine kadar dış politikada hakim devlet olma konumunu sürdüren Osmanlı Devleti, 1606 Zitvatorok, 1699 Karlofça ve 1718 Pasarofça Antlaşmaları’yla birlikte diplomaside gerileme dönemine girdi. Uluslararası diplomasideki söz konusu gerilemenin nedenlerini araştırmak üzere dış ülkelere gönderilen elçi sayısında XVII.yüzyıldan itibaren bir artış olduğu gözlenmektedir. Sefaretnamelerin yazılma nedenlerine bakıldığında Osmanlı Padişah’ının cülûsunu bildirmek, ittifak arayışlarında bulunmak ve antlaşma metinlerini hazırlamak gibi nedenler sayılabilir. Osmanlı diplomasisine kaynak teşkil ettiği bilinen bu eserler incelendiğinde yazılma nedenleri arasında farklılıklar olduğu görülür. 1730-1754 yılları arasında yazılan sefaretnamelerin sayısına bakıldığında I.Mahmud’un dış politikataya oldukça önem verdiği sonucu ortaya çıkmaktadır. I.Mahmud devrinde Doğu ve Batı ülkelerine olmak üzere toplamda 8 sefaretname kaleme alınmıştır. Aynı dönemde Osmanlı Devleti ile Rusya ve İran arasında siyasi münasebetler yoğunluktadır. Osmanlı elçileri sefaretnamelerine siyasi ilişkilerinin yanısıra gidilen ülkelerdeki gözlem ve deneyimlerini de aktarmışlardır. Elçi olarak gönderildikleri ülkelerin askerî yapılarını, gündelik yaşamlarını, kılık-kıyafetlerini, teknolojilerini, adetlerini, gelenek ve göreneklerini de sefaretnamelerinde konu edinmişlerdir. Elçiler, görevlerini tamamladıktan sonra izlenimlerini rapor haline getirip Bâbîaliye sunarlardı. Padişah’ın da bu metinlerde yer alan bilgilere göre dış politikadaki siyasetine yön verdiği bilinmektedir. Anahtar Kelimeler: Osmanlı, Diplomasi, Modernleşme, Sefaretname, I.Mahmud 5 SUMMARY The process of the writing of sefaretname, known to have been written from the first half of the XVth century, continued until the first half of the XIXth century. The Sefaretnames were written by the ambassadors who were sent to foreign countries. The Ottoman Empire, which had maintained its position as the dominant state in foreign policy from 1453 until the reign of Suleiman the Magnificent, entered a period of decline in its diplomacy with the Treaties of 1606 Sitva-Torek, 1699 Carlowitz and 1718 Passarowitz. It has been observed that the number of ambassadors sent to foreign countries to investigate the reasons for this decline in international diplomacy increased from the XVIIth century onwards. The reasons for writing Sefaretname are to declare the accession to the throne of the Ottoman Sultan, to seek alliances and to prepare treaty texts. When these works are examined, which are known to have constituted a source for Ottoman diplomacy, it is found that there are differences between the reasons for writing them. When we look at the number of Sefaretnames written between 1730-1754, it is found that Mahmud I gave a great importance to foreign policy. During the reign of Mahmud I, eight embassies were written to Eastern and Western countries. During this same period, political relations intensified between the Ottoman State and both Russia and Iran. In these records, Ottoman ambassadors wrote about their political relations as well as their observations and experiences in those countries they visited. They recorded the military structures, daily lives, costumes, technologies, traditions and customs of the countries to which they were sent as ambassadors. From the sefaretname not only the results of the studies carried out in the efferts towards Ottoman modernization are represented, but from them there also emerges issues of foreign policy. Keywords: Ottoman Empire, Diplomacy, Modernization, Sefaretname, Mahmud I. 6 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ………………………………………………………………………………..…4 ÖZET…………………………………………………………………………….………5 İÇİNDEKİLER……………………………………………………………….…….…..7 KISALTMALAR…………………………………………………………….………....12 GİRİŞ ……………………………………………………………………….…….……13 I. Araştırmanın Kapsamı ……………………………………………………..………18 II. Literatür Özeti………………………………………………………………..…….19 A.Yazma Eserler………………………………………………………………………19 B.Araştırma Eserler…………………………………………………………………..20 III.Araştırmanın Amacı……………………………………………………………….22 IV.Araştırmanın Yöntemi……………………………………………………...……..23 BİRİNCİ BÖLÜM 1.SEFARETNAMELER 1.1.Sefaretnamelerin Yazılma Amacı ……………………………………………….….25 1.2.Sefaretnamelerin Osmanlı Diplomasisindeki Yeri………………………………….32 1.3.Sefaretnamelerin Osmanlı Modernleşmesindeki Yeri ………………………………36 1.4.I.Mahmud Dönemine Kadar Yazılan Sefaretnameler ……………………………….42 7 İKİNCİ BÖLÜM 2.I.MAHMUD DÖNEMİNDE KALEME ALINAN SEFARETNAMELER….…47 2.1.Osmanlı Devleti’nde Genel Durum…………………………………………..…48 2.2.1730 Viyana Sefaretnamesi……………………………………………………...51 2.2.1.Elhac Mustafa Efendi’nin Hayatı ve Şahsiyeti………………………………….51 2.2.2.Elhac Mustafa Efendi’nin Viyana Sefaretini Gerekli Kılan Hadiseler………….53 2.2.3.1730 Viyana Sefaretnamesi’nin Şekli Özellikleri……………………………….55 2.2.4.1730 Viyana Sefaretnamesi’nin Muhteva Özellikleri……………………………56 2.3.1730 Lehistan Sefaretnamesi……………………………………………………..58 2.3.1.Mehmed Efendi ve Lehistan Sefareti…………………………………………….58 2.3.2.1730 Lehistan Sefaretnamesi’nin Şekli Özellikleri……………………………….59 2.3.3.1730 Lehistan Sefaretnamesi’nin Muhteva Özellikleri……………………………60 2.4.1732-1733 İsveç Sefaretnamesi…………………………………………………….61 2.4.1.Mehmed Said Efendi’nin Hayatı ve Şahsiyeti…………………………………….61 2.4.2.Mehmed Said Efendi’nin İsveç Sefaretini Gerekli Kılan Hadiseler……………….64 2.4.3.1732-1733 İsveç Sefaretnamesi’nin Şekli Özellikleri……………………………..66 4.4.1732-1733 İsveç Sefaretnamesi’nin Muhteva Özellikleri……………………………67 2.5.1740-1742 Rusya Sefaretnamesi……………………………………………………69 2.5.1.Mehmed Emni Beyfendi’nin Hayatı ve Şahsiyeti…………………………………..69 8 2.5.2.Mehmed Emni Beyfendi’nin Rusya Sefaretini Gerekli Kılan Hadiseler…………70 2.5.3.1740-1742 Rusya Sefaretnamesi’nin Şekli Özellikleri……………………………71 2.5.4.1740-1742 Rusya Sefaretnamesi’nin Muhteva Özellikleri………………………..72 2.6.1744 Hindistan Sefaretnamesi…………………………………………………….74 2.6.1.Mehmed Emin Efendi’nin Hayatı ve Şahsiyeti………………………….………..74 2.6.2.Mehmed Emin Efendi’nin Hindistan Sefaretini Gerekli Kılan Hadiseler…………76 2.6.3.1732-1733 Hindistan Sefaretnamesi’nin Şekli Özellikleri………………………...77 2.6.4.1732-1733 Hindistan Sefaretnamesi’nin Muhteva Özellikleri……………………..78 2.7.1746 İran Sefaretnamesi…………………………………………………………….79 2.7.1.Mustafa Nazif Efendi’nin Hayatı ve Şahsiyeti……………………………………..79 2.7.2.Mustafa Nazif Efendi’nin İran Sefaretini Gerekli Kılan Hadiseler…………………80 2.7.3.1746 İran Sefaretnamesi’nin Şekli Özellikleri…………………………………..….82 2.7.4.1746 İran Sefaretnamesi’nin Muhteva Özellikleri………………………………….83 2.8.1747 İran Sefaretnamesi……………………………………………………………84 2.8.1.Mustafa Rahmi Efendi’nin Hayatı ve Şahsiyeti……………………………………84 2.8.2.Mustafa Rahmi Efendi’nin İran Sefaretini Gerekli Kılan Hadiseler………………..85 2.8.3.1747 İran Sefaretnamesi’nin Şekli Özellikleri…………………………………...…86 2.8.4.1747 İran Sefaretnamesi’nin Muhteva Özellikleri…………………………………..87 2.9.1748 Viyana Sefaretnamesi………………………………………………………..…88 9 2.9.1.Hatti Mustafa