Z archiwalnych półek Wojciech Jaworski Sosnowiec LEGALNE ORGANIZACJE SPOŁECZNE W POWIECIE HRUBIESZOWSKIM DO 1914 ROKU esarz Aleksander II wydaj ąc ukazy o uwłaszczeniu chłopów w Królestwie C Polskim w 1864 r. zako ńczył proces uzyskiwania przez nich pełni praw. Stali si ę oni podmiotem życia społecznego obok pozostałych warstw. Do poło- wy XIX w. w miastach, osadach i wsiach koncentrowało si ę ono wokół parafii ko ściołów chrze ścija ńskich, gmin muzułma ńskich i okr ęgów bo żniczych. Realizowały one nie tylko cele religijne, ale tak że dobroczynne, o światowe i kulturalne. Tylko rzemie ślnicy nale żeli tradycyjnie do cechów, które obok funkcji organu samorz ądu zawodowego, wypełniały cele samopomocowe, cha- rytatywne, towarzyskie i kulturalne. Zostały one pomini ęte. Jedynie w War- szawie, niektórych miastach gubernialnych i powiatowych oraz miastach Łódz- kiego Okr ęgu Przemysłowego powstały w pierwszej połowie XIX w. towa- rzystwa dobroczynne i lekarskie, resursy oraz stowarzyszenia strzeleckie 1. Stały wzrost liczby ludno ści oraz podnoszenie si ę poziomu jej dochodów i wykształcenia spowodował w Kongresówce w drugiej połowie XIX w. upadek podstawowych struktur ko ściołów i zwi ązków wyznaniowych jako głównych ośrodków życia społecznego, szczególnie w osadach i miastach. Powstawały ró żnego typu organizacje społeczne, co było uwarunkowane tak że poszerza- niem si ę zasi ęgu społecznego zjawiska “czasu wolnego”. Wcze śniej dost ępny był on głównie warstwom wy ższym, a wówczas stopniowo obejmował wars- twy średnie i nast ępnie ni ższe. Po upadku powstania styczniowego administracja pa ństwowa prowadziła wobec prób tworzenia organizacji społecznych w Królestwie Polskim polityk ę ograniczania. Została ona wzmocniona w okresie reakcyjnych rz ądów cesarza Aleksandra III (1881-1894). W pierwszym okresie panowania Mikołaja II (1894-1905) władze pa ństwowe wprowadziły regulowanie legalizacji i zasad działalno ści formalnych struktur życia społecznego. Prawo legalizacji organi- zacji społecznych nale żało pierwotnie do cesarza, który upowa żniał niekiedy jednorazowo w tym zakresie wybranych wy ższych urz ędników pa ństwowych. Pocz ątkowo przy zatwierdzaniu ich statutów stosowano zasad ę precedensu, zast ępowan ą stopniowo przez statuty wzorcowe dla poszczególnych typów organizacji opracowane przez urz ędy centralne. Cesarz przekazywał stopniowo uprawnienia legalizacji wła ściwym ministrom, głównie spraw wewn ętrznych. Do pocz ątku panowania Mikołaja II statuty wzorcowe były rzadko wyko- rzystywane. Po 1896 r. zmieniono w wi ększo ści dawne i wprowadzono nowe statuty wzorcowe. Jednocze śnie z prawa zatwierdzania poszczególnych typów 1 W. Jaworski, Przemiany legalnego życia społecznego w Królestwie Polskim w latach 1864-1914 , Sosnowiec 2006, s. 19-68. Wojciech Jaworski organizacji społecznych rezygnowały urz ędy centralne Cesarstwa Rosyjskiego na rzecz wła ściwych gubernatorów. Wydany w nast ępstwie wybuchu rewolucji manifest Mikołaja II z 17/30 X 1905 r. zapowiedział mi ędzy innymi liberalizacj ę życia społeczno-politycznego w Cesarstwie Rosyjskim, a tymczasowe przepisy o stowarzyszeniach i zwi ąz- kach z 4/17 III 1906 r. ułatwiły zakładanie i funkcjonowanie organizacji społecznych. Przepisy te regulowały zasady legalizacji i działalno ści wszelkie- go typu stowarzysze ń z wyj ątkiem religijnych oraz prowadz ących dochodow ą działalno ść gospodarcz ą. Prawo legalizacji organizacji przekazano powstałym na ich podstawie urz ędom gubernialnym do spraw stowarzysze ń i zwi ązków. Istniała mo żliwo ść przyj ęcia do wiadomo ści przez urz ąd faktu powstania orga- nizacji lub zatwierdzenie statutu co nadawało jej osobowo ść prawn ą. W wyniku reformy administracyjnej Królestwa Polskiego z 1867 r. dawny powiat (obwód) hrubieszowski w guberni lubelskiej podzielono na dwie cz ęś ci i z południowej utworzono nowy tomaszowski. Powiat hrubieszowski w no- wym kształcie przetrwał do 1912 r. Wówczas utworzono i wyodr ębniono z Kongresówki guberni ę chełmsk ą. Obszar dotychczasowego powiatu hrubie- szowskiego znalazł si ę w cało ści w nowej guberni, a jego granice zostały nie- znacznie zmienione. Zasi ęg terytorialny artykułu pokrywa si ę z granicami powiatu hrubieszowskiego z lat 1867-1912. Pod wzgl ędem społeczno-ekono- micznym miał on charakter rolniczy. Nieliczne zakłady przemysłowe prze- twarzały płody rolne: browary, cukrownie, gorzelnie, młyny zbo żowe. W gra- nicach powiatu istniały dwie miejscowo ści o statusie miasta - Dubienka i Hrubieszów oraz dawne miasta: Grabowiec, Horodło, Kryłów i Uchanie prze- kształcone w latach 1869-1870 w osady. Stolica powiatu pełniła funkcje administracyjne i handlowo-usługowe o zasi ęgu regionalnym. Osady były ośrodkami o lokalnym znaczeniu handlowym i rzemie ślniczym. Najliczniejsz ą warstw ą społeczn ą w śród mieszka ńców powiatu byli chłopi. Kupcy i rze- mie ślnicy koncentrowali si ę w miastach i osadach. Nielicznymi warstwami byli ziemianie oraz robotnicy, pracuj ący w zakładach rzemie ślniczych i maj ątkach ziemskich. W Hrubieszowie, z uwagi na charakter miasta, mieszkali urz ędnicy pa ństwowi i osoby wykonuj ące wolne zawody. Pod wzgl ędem etniczno-naro- dowym w śród ludno ści powiatu hrubieszowskiego dominowali wyznawcy prawosławia, w śród których kształtowała si ę od przełomu XIX i XX w. ukra- ińska świadomo ść narodowa. W wi ększo ści żyli oni we wsiach. Polacy byli wyznania rzymskokatolickiego i mieszkali we wszystkich typach miejscowo ści. Żydzi koncentrowali si ę w osadach i miastach, przy czym w Hrubieszowie stanowili wi ększo ść w śród mieszka ńców, a Dubience i osadach ich połow ę. W stolicy powiatu mieszkała grupa Rosjan, zwi ązana z administracj ą pa ństwow ą. Podstaw ę źródłow ą do dziejów organizacji społecznych w powiecie hrubie- szowskim w drugiej połowie XIX w. stanowi ą archiwalia proweniencji pa ńst- wowej. W Archiwum Pa ństwowym w Lublinie s ą przechowywane zespoły Rz ąd Gubernialny Lubelski - Wydział Administracyjny - Referat I inspektorsko- nadzorczy (1867-1915) i Kancelaria Gubernatora Lubelskiego (1867-1917). Pocz ątkowo urz ędy po średniczyły w procesie rejestrowania i nadzorowały działalno ść organizacji społecznych, a potem stopniowo legalizował je guber- 68 Legalne organizacje społeczne w powiecie… nator. Pó źniej ich funkcje przej ął w wi ększo ści w zakresie organizacji społecz- nych powstały wówczas Lubelski Gubernialny Urz ąd do spraw Stowarzysze ń (1906-1915), a potem Chełmski Gubernialny Urz ąd do spraw Stowarzysze ń (1912-1916). Oba urz ędy zostały uporz ądkowane niezgodnie z zasadami archi- wistyki, bowiem wł ączono do nich akta organizacji legalizowanych przez inne organy administracji. Stan zachowania wymienionych zespołów gubernialnych jest dobry, co pozwala na w miar ę pełne ukazanie tematu. Ich uzupełnieniem s ą szcz ątkowo zachowany zespół Kancelaria Generał-Gubernatora Warszaw- skiego (1874-1917) przechowywany w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie oraz bardzo dobrze Warszawski Gubernialny Urz ąd do spraw Sto- warzysze ń (1906-1917) w Archiwum Pa ństwowym w Warszawie. Pierwszy urz ąd po średniczył w wymianie korespondencji mi ędzy gubernatorami a urz ę- dami centralnymi Cesarstwa Rosyjskiego, a tak że nadzorował działalno ść organizacji społecznych, szczególnie do 1905 r. W drugim urz ędzie legali- zowano działalno ść stowarzysze ń z siedzib ą w Warszawie, w tym o zasi ęgu ogólnokrajowym 2. Niektóre organizacje społeczne działaj ące w powiecie hrubieszowskim w drugiej połowie XIX w. były wzmiankowane w opracowaniach. Życie społecz- ne w całym powiecie w tym okresie przedstawił Marian Wojciech Baru ś3, a w Hrubieszowie - Bronisław Mikulec 4. Organizacje kredytowe w powiecie omó- wił B. Mikulec 5, a w jego stolicy - Jolanta Nowak 6. Dobroczynno ść w Hrubie- szowie w XIX w. ukazał Marek M ądzik 7. Działaj ące w nim Rosyjskie Towa- rzystwo Dobroczynne wymienił Czesław K ępski 8. W 1870 r. próbowano zało żyć zebranie szlacheckie (resurs ę) w Hrubie- szowie 9. Celem organizacji towarzyskich było zapewnienie swoim członkom mo żliwo ści przyjemnego sp ędzania wolnego czasu. Ich działalno ść koncentro- 2 Źródła archiwalne zgromadzono z środków finansowych Komitetu Bada ń Naukowych w ramach projektu „Przemiany legalnego życia społecznego w Królestwie Polskim w latach 1864-1914” realizowanego w latach 1999-2002, grant nr 1 H01G 035 17. Wobec obowi ą- zywania w Królestwie Kongresowym od 1867 r. kalendarza julia ńskiego zastosowano podwójn ą datacj ę, uwzgl ędniaj ąc kalendarz gregoria ński. Wyst ępuj ące nazwy miejsco- wo ści maj ą obecne brzmienie. 3 M. W. Baru ś, Powiat hrubieszowski. Szkic monograficzny , Hrubieszów 1939. 4 B. Mikulec, Od powstania styczniowego do ko ńca I wojny światowej , w: Dzieje Hrubieszowa, t. 1, red. R. Szczygieł, Hrubieszów 2006, s. 247-291. 5 B. Mikulec, Spółdzielcze towarzystwa po życzkowo-oszcz ędno ściowe i kredytowe w guberni lubelskiej w latach 1898-1914, w: ,,Rocznik Lubelski”, t. 27-28 (1985-1986), s. 85- 103. 6 J. Nowak, Działalno ść gospodarcza społeczno ści żydowskiej Hrubieszowa w latach 1864- 1914, w: Miejskie społeczno ści lokalne w Lubelskiem 1795-1918 , red. A. Koprukowniak, Lublin 2000, s. 177-197. 7 M. M ądzik, Z dziejów hrubieszowskich zakładów dobroczynnych w XIX stuleciu, w: ,,Annales Universitatis M. Curie-Skłodowska”. Sec. F Historica , vol. 54/55 (1999/2000), s. 389-398. 8 C. K ępski, Towarzystwa dobroczynno ści w Królestwie Polskim (1815-1914) , Lublin 1993. 9 Archiwum Pa ństwowe w Lublinie (APLub), Rz ąd Gubernialny Lubelski-Wydział Administracyjny -Referat I inspektorsko-nadzorczy (RGL-Adm I), 1870:146. 69 Wojciech