70 LAT g | 1950-2020 { m x z b Chów i hodowla zwierząt gospodarskich na przestrzeni 70 lat - problemy i wyzwania Zakład Hodowli Drobiu Zakład Hodowli Drobnego Inwentarza Instytutu Zootechniki PIB MONOGRAFIA Kraków 2020 Chów i hodowla zwierząt gospodarskich na przestrzeni 70 lat – problemy i wyzwania Zakład Hodowli Drobiu Zakład Hodowli Drobnego Inwentarza Instytutu Zootechniki PIB MONOGRAFIA Kraków 2020 1 INSTYTUT ZOOTECHNIKI PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY 32-083 Balice, ul. Krakowska 1 tel. 12 3572500 fax 12 422 8065 www.izoo.krakow.pl facebook.com/IZOO.PIB twitter.com/iz_pib [email protected] Monografia pod redakcją: prof. dr hab. Dorota Kowalska dr hab. Katarzyna Połtowicz, prof. IZ PIB Recenzenci: prof. dr hab. Grażyna Jeżewska-Nitkowska prof. dr hab. Stanisław Socha Opracowanie redakcyjne: mgr Danuta Dobrowolska Opracowanie graficzne, projekt okładki i skład tekstu: mgr Bogusława Krawiec Fot. na okładce: archiwum Zakładu Hodowli Drobnego Inwentarza J. Calik, K. Anders ISBN 978-83-7607-353-8 © Copyright by Instytut Zootechniki PIB Ark. wyd. 15,1 Ark. druk. 14,4 Druk: Zespół Wydawnictw i Poligrafii IZ PIB 2 PRACE NAUKOWE Z ZAKRESU HODOWLI DROBIU I DROBNEGO INWENTARZA W INSTYTUCIE ZOOTECHNIKI PAŃSTWOWYM INSTYTUCIE BADAWCZYM 3 Spis treści Zakład Hodowli Drobiu ..................................................................... 5 Zakład Hodowli Drobnego Inwentarza ............................................. 121 4 Zakład Hodowli Drobiu 5 Spis treści rozdziału Zakład Hodowli Drobiu 1. Eugeniusz Herbut, Katarzyna Połtowicz: Rys historyczny ……………………………………………..…………… 7 2. Józefa Krawczyk, Jolanta Calik: Genetyka i bioróżnorodność drobiu …..………………………………… 17 3. Ewa Sosnówka-Czajka, Iwona Skomorucha: Systemy utrzymania a produkcyjność i dobrostan drobiu …….………..... 38 4. Iwona Skomorucha, Ewa Sosnówka-Czajka: Wpływ różnych technologii chowu na produkcyjność i dobrostan kurcząt brojlerów …………………………………………………………………. 59 5. Ewa Sosnówka-Czajka, Iwona Skomorucha: Stres termiczny i metody niwelowania jego negatywnych skutków w produkcji drobiarskiej ………………..………………..……………… 71 6. Józefa Krawczyk, Jolanta Calik, Ewa Sosnówka-Czajka, Katarzyna Połtowicz: Wpływ genotypu i systemu utrzymania na produkcyjność i jakość jaj kur ras rodzimych i mieszańców towarowych ……………………………….. 92 7. Katarzyna Połtowicz, Joanna Nowak, Ewa Sosnówka-Czajka, Iwona Skomorucha: Czynniki kształtujące jakość mięsa drobiowego …….….…….…………. 100 8. Katarzyna Połtowicz, Józefa Krawczyk, Jolanta Calik, Joanna Obrzut, Ewa Sosnówka-Czajka, Iwona Skomorucha, Joanna Nowak: Wykorzystanie rodzimych ras drobiu w produkcji mięsa ………….……. 109 6 1. Rys historyczny Eugeniusz Herbut, Katarzyna Połtowicz Instytut Zootechniki PIB, Zakład Hodowli Drobiu, 32-083 Balice k. Krakowa Organizatorem Zakładu Hodowli Drobiu Instytutu Zootechniki była w 1950 r. prof. dr Helena Bączkowska, która kierowała nim do 1966 r. Taki sam zakład zorganizowała też w 1953 r. w Wyższej Szkole Rolniczej w Kra- kowie i równolegle pełniła funkcję kierownika tej jednostki. Prof. H. Bącz- kowska merytorycznie ukierunkowała prace badawcze Zakładu Hodowli Dro- biu, czyniąc je aktualnymi przez kilka następnych dziesięcioleci. Ówcześni pracownicy ZHD odegrali znaczącą rolę w rozwoju polskiego drobiarstwa. Wśród nich wymienić należy: dr inż. H. Przyborską, mgr H. Ciechanowską, M. Dzięciołowską, J. Loedl, E. Kasznicę, A. Pomińską, S. Roskosz, A. Rysz- kowską, A. Sochacką i A. Woźniakową. Zakładowi Hodowli Drobiu podlegały fermy zarodowe w zakładach doświadczalnych IZ. Zarówno w ZHD, jak i fermach były prowadzone bada- nia naukowe w zakresie genetyki i hodowli drobiu, kontroli użytkowości, me- tod chowu, reprodukcji, a także żywienia i utrzymania oraz warunków środo- wiska. Wspólnie z kierownikami ferm zarodowych prowadzono prace selek- cyjno-hodowlane, stosując selekcję rodzinową w połączeniu z indywidualną. Instytut Zootechniki, sprzedając dobrej jakości materiał hodowlany z wła- snych ferm, oddziaływał wówczas w znacznym stopniu na wartość użytkową drobiu w całym kraju. Działaniem o dużym znaczeniu było doskonalenie techniki sztucz- nych lęgów, które dopiero po II wojnie światowej rozwijały się w naszym kraju na szeroką skalę. Za pionierskie należy uznać badania prowadzone przez dr inż. Alinę Ładę-Gorzowską nad biologią rozrodu drobiu, a szczególnie nad metodami długotrwałego przechowywania nasienia koguta oraz nad wcze- snym rozwojem zarodkowym kurcząt. W prowadzonych w latach 60. XX w. badaniach nad inseminacją kur uzyskano bardzo wysoki, bo 80% wskaźnik zapłodnienia. Oprócz hodowli w czystości rasy podjęto już na początku lat 50. badania nad praktycznym wykorzystaniem zjawiska heterozji. Pod koniec 1957 r. prof. H. Bączkowska wspólnie z mgr Marią Gałuszkowską z Minister- stwa Rolnictwa zreorganizowała krajową hodowlę drobiu. Stąd, Polska była pierwszym krajem środkowo europejskiego bloku, w którym po II wojnie światowej zastosowano w hodowli zarodowej metody selekcji oparte na zasa- dach genetyki populacji. W 1959 r. dzięki ich staraniom został przy Zakładzie Hodowli Drobiu IZ powołany Inspektorat Hodowli Zarodowej Drobiu, prze- kształcony później w Pracownię Oceny Użytkowości Drobiu z placówkami 7 w Krakowie, Warszawie i Poznaniu. W rezultacie podjętych działań, w latach 1962–1963 powstała Stacja Testowa Kur w Chorzelowie. Została także roz- budowana baza doświadczalna w Aleksandrowicach. Prof. H. Bączkowska za- inicjowała i umożliwiła przeprowadzenie pierwszych w kraju badań nad jako- ścią jaj. Z jej inicjatywy w 1963 r. powstało w ZD Rossocha laboratorium oceny jakości jaj, rozbudowane w latach 1964–1965. Zapoczątkowane przez nią badania według jej własnej metodyki były prowadzone przez wiele lat. Od lat 60. XX w. podejmowano w Zakładzie liczne prace dotyczące mięsnego kierunku użytkowania kur. Rozpoczęto także badania nad oceną wartości użytkowej regionalnych odmian gęsi krajowych, w tym też gęsi zatorskiej. Zakład Hodowli Drobiu IZ w Krakowie zorganizował pierwsze w Polsce sztuczne lęgi jaj gęsich w aparatach otrzymywanych z UNRRA. Lęgi gęsi zo- stały następnie upowszechnione. Ważnym kierunkiem badań prowadzonych przez prof. H. Bączkowską od początku jej działalności w IZ były prace zwią- zane z żywieniem i metodami karmienia drobiu. W 1952 r. zostały wydane „Wskazówki dla układających dawki paszowe”, natomiast w 1954 wydano pierwsze normy żywieniowe dla drobiu. Były one wielokrotnie aktualizowane i udoskonalane pod wpływem najnowszych badań, zarówno polskich jak i za- granicznych. Do 1991 r. ukazało się aż 11 wydań. Były one podstawą do nor- mowania pasz dla drobiu w kraju i układania receptur mieszanek paszowych. Warto zauważyć, że opracowane w ZHD IZ z początkiem lat 60. receptury mieszanek paszowych dla brojlerów przez długi czas były stosowane przez Bacutil dla całego kraju. Prowadzono także badania nad opracowaniem krajo- wych receptur mieszanek paszowych z ograniczeniem udziału składników im- portowanych. W 1966 r. kierownikiem Zakładu Hodowli Drobiu IZ został dr Stani- sław Wężyk, późniejszy profesor i wieloletni zastępca dyrektora Instytutu Zootechniki. Profesor S. Wężyk kontynuował działalność swej poprzedniczki prof. H. Bączkowskiej, inicjując wiele nowoczesnych badań. W czasie, gdy prof. S. Wężyk był wicedyrektorem IZ, obowiązki zastępcy kierownika Za- kładu pełnił dr inż. Roman Kaniok. W swoich badaniach dr R. Kaniok skupiał się na zagadnieniach żywienia drobiu. Jako jeden z pierwszych w kraju podjął badania nad znaczeniem energii metabolicznej w żywieniu drobiu, stosowa- niem antybiotyków jonoforowych oraz nad różnymi aspektami zagospodaro- wania pomiotu drobiowego. Na przestrzeni lat w ramach Zakładu funkcjonowały pracownie: Ge- netyki, Hodowli i Oceny Drobiu – prof. S. Wężyk, Techniki Chowu i Żywie- nia Drobiu – prof. Barbara Kamińska; Ekologii Drobiu – prof. Eugeniusz Her- but, pełniący również funkcję zastępcy kierownika Zakładu oraz Rozrodu Drobiu – dr A. Łada-Gorzowska. Od początku istnienia ZHD w prowadzonych badaniach wiele uwagi poświęcano hodowli drobiu, w tym zagadnieniom z zakresu genetyki popula- cji i metod selekcji kur nieśnych. W wyniku prowadzonych prac nad metodami 8 szacowania parametrów genetycznych cech użytkowych oraz wskaźników wartości hodowlanej kur nieśnych opracowano i wdrożono w stadach zarodo- wych zunifikowaną metodę wyboru ptaków na rodziców następnego pokole- nia, opartą o rodzinowy indeks selekcyjny. Do analizy wyników indywidual- nej kontroli użytkowości nieśnej opracowano i wdrożono w latach 70. ubie- głego wieku system elektronicznego przetwarzania danych hodowlanych pod nazwą SELEKT, autorstwa prof. S. Wężyka i dr. Andrzeja Szewczyka. Zasto- sowanie tego systemu umożliwiło uzyskanie postępu hodowlanego w po- szczególnych rodach kur na poziomie 2–3 jaj/pokolenie/rok. Wyniki tych ba- dań oraz zastosowanie ich w praktyce hodowlanej w kraju zostały wyróżnione w 1980 r. Nagrodą Io Ministra Rolnictwa. W dalszym doskonaleniu metod oceny wartości hodowlanej kur nie- śnych zespół prof. S. Wężyka we współpracy z prof. T. Szwaczkowskim z AR w Poznaniu po raz pierwszy w Polsce zastosował model zwierzęcia (Animal Model) do szacowania parametrów genetycznych kur nieśnych (1996). Dążąc do określonej ogólnej zdolności kombinacyjnej krajowych ro- dów kur nieśnych, prof. S. Wężyk wraz z dr Katarzyną Cywą-Benko, E. Kasz- nicą, M. Kaczmarek, A Szewczykiem i M. Twardowską opracował systemy międzyrodowych krzyżowań zapewniających uzyskanie mieszańców towaro- wych (np. Messa), które swą nieśnością dorównywały kurom renomowanych zagranicznych zestawów komercyjnych. Minister