PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś RO D O W I S K A OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz MOSINA (507) Warszawa 2005 Autorzy: Jacek Bajorek*, Izabella Bojakowska**, Aleksandra Dusza**, Anna Pasieczna**, Paweł Różański*, Katarzyna Sobik**, Hanna Tomassi-Morawiec** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Bogusław Bąk** Redaktor tekstu: Olimpia Kozłowska** * - Przedsiębiorstwo Geologiczne SA w Krakowie, Al. Kijowska 14, 30-079 Kraków ** - Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ISBN Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2005 Spis treści I. Wstęp (P. Różański) .......................................................................................................... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza (P. Różański) ............................................. 4 III. Budowa geologiczna (P. Różański) .................................................................................. 7 IV. Złoża kopalin (J. Bajorek) ................................................................................................ 9 1. Kruszywo naturalne ...................................................................................................... 9 2. Piaski kwarcowe ......................................................................................................... 14 3. Surowce ilaste ceramiki budowlanej .......................................................................... 14 4. Kreda jeziorna............................................................................................................. 15 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin (P. Różański) ........................................................... 16 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin (J. Bajorek)......................................... 18 VII. Warunki wodne (P. Różań ski) ........................................................................................ 19 1. Wody powierzchniowe ............................................................................................... 19 2. Wody podziemne ........................................................................................................ 20 VIII. Geochemia środowiska................................................................................................... 23 1. Gleby (A. Pasieczna, A. Dusza) .................................................................................. 23 2. Osady wodne (I. Bojakowska) .................................................................................... 26 3. Pierwiastki promieniotwórcze (H. Tomassi -Morawiec)............................................ 28 IX. Składowanie odpadów (K. Sobik)................................................................................... 30 X. Warunki podłoża budowlanego (P. Różański) ................................................................ 38 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu (P. Różański) ................................................................ 41 XII. Zabytki kultury (P. Różań ski)......................................................................................... 48 XIII. Podsumowanie (P. Różań ski) ......................................................................................... 49 XIV. Literatura......................................................................................................................... 51 . I. Wstęp Arkusz Mosina Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 opracowano w Przedsiębiorstwie Geologicznym SA w Krakowie, zgodnie z „Instrukcją opracowania Ma- py geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000” (Instrukcja... 2005). Przy jego opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Mapy geologiczno- gospodarczej Polski w skali 1:50 000 (Faleński, 1997), wykonanym w Przedsiębiorstwie Geo- logicznym PROXIMA SA we Wrocławiu, Oddział w Poznaniu. Mapa składa się z dwóch plansz. Pierwsza zawiera informacje dotyczące występowania kopalin oraz gospodarki złożami na tle wybranych elementów hydrogeologii, geologii inży- nierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Druga poświęcona jest za- gadnieniom związanym z geochemią środowiska oraz ze składowaniem odpadów. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji państwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Przedstawione na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Zawarte w niej treści mogą być wykorzystywane w pra- cach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofizjograficznych. Ponadto mogą stanowić pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym, o odpadach i prawa ochrony środowiska oraz prawa geologicznego i gospodarczego. Przy opracowaniu mapy wykorzystano materiały archiwalne zebrane między innymi w Wydziale Ochrony Środowiska Wielkopolskiego Urzędu Wojewódzkiego i Starostwie Po- wiatowym w Poznaniu, w Starostwie Powiatowym Śremskim oraz Kościańskim, w Urzędach Gmin i w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie. Informacje archiwalne zwery- fikowano w trakcie przeprowadzonej wizji lokalnej. Kwalifikację sozologiczną złóż uzgod- niono z geologiem wojewódzkim. Mapa posiada wersję cyfrową a dane dotyczące złóż surowców mineralnych zostały przedstawione w postaci kart informacyjnych, opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych złóż. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar objęty arkuszem Mosina ograniczony jest współrzędnymi5 16°4 ’ i 17°00’ długo- ści geograficznej wschodniej oraz 52° 10’ i 52° 20’ szerokości geograficznej północnej. 4 Administracyjnie teren ten należy do województwa wielkopolskiego. W jego obrębie znajdują się fragmenty trzech powiatów: poznańskiego (gmina: Komorniki, Luboń, Poznań, Puszczykowo, Kórnik, Stęszew), na południu kościańskiego (gmina Czempiń) i na południo- wym wschodzie śremskiego (gminy: Brodnica, Śrem). Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym Polski (Kondracki, 1998) część północna obszaru arkusza Mosina znajduje się w makroregionie Pojezierze Wielkopolskie (mezoregio- ny: Pojezierze Poznańskie, Poznański Przełom Warty, Równina Wrzesińska), środkowa i południowa w makroregionie Pradolina Warciańsko-Odrzańska (mezoregion Kotlina Śrem- ska), natomiast niewielka, południowo-zachodnia część w makroregionie Pojezierze Lesz- czyńskie (mezoregion Równina Kościańska) (Fig. 1). Obszar arkusza Mosina jest zróżnicowany geomorfologicznie. Południowa część arku- sza obejmuje fragment Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej zbudowanej z osadów rzecznych i rzeczno-wodnolodowcowych położonych na wysokości 65-66 m n.p.m. W morfologii tego terenu dominują obniżenia ukształtowane przez wody wodnolodowcowe i rzeczne oraz rozle- głe starorzecza z meandrowymi łachami piaszczystymi. W północnej części arkusza występu- ją wysoczyzny morenowe, rozcięte w części środkowej przełomowym odcinkiem Warty. Wy- soczyzny morenowe są porozcinane systemem rynien subglacjalnych, pokryte licznymi for- mami pochodzenia lodowcowego, wodnolodowcowego oraz formami o genezie glacitekto- nicznej z okresu starszych zlodowaceń. Do tych ostatnich można zaliczyć wał moren spię- trzonych zwany Wałem Pożegowskim z kulminacją terenu w rejonie Dymaczewa Starego o rzędnej 123,7 m n.p.m. Bogatą sieć hydrograficzną obszaru stanowi rzeka Warta oraz jej dopływy: Kanał Mo- siński, Głuszynka, Wirynka i Kanał Szymanowo-Grzybowo. Znaczne powierzchnie terenu (około 60%) zajmują rozległe zespoły leśne. Duża ich część mieści się w obrębie Wielkopolskiego Parku Narodowego (WPN) oraz Rogalińskiego Parku Krajobrazowego. Obszar arkusza zaliczany jest do wielkopolsko-mazowieckiego regionu klimatycznego, posiadającego cechy pośrednie między klimatem kontynentalnym i oceanicznym. Lato trwa tu 80 - 90 dni, podobnie jak i zima. Temperatura średnia lipca wynosi 18,5°C, a stycznia – 1,5°C. Klimat charakteryzują niskie opady, których średnia suma roczna wynosi 551 mm. Gleby dobrej jakości (klasy I - IVa) stanowią 30 % wszystkich użytków rolnych. Pro- dukcja rolna jest ukierunkowana na uprawę pszenicy, ziemniaków i buraków cukrowych. 5 Fig. 1 Położenie arkusza Mosina na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 1 – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu; 3 - jeziora Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego: 315.51 – Pojezierze Poznańskie, 315.52 – Poznański Przełom Warty, 315.54 – Pojezierze Gnieźnieńskie, 315.56 – Równina Wrzesińska Mezoregiony Pradoliny Warciańsko – Odrzańskiej: 315.63 – Dolina Środkowej Obry, 315.64 – Kotlina Śremska Mezoregiony Pojezierza Leszczyńskiego: 315.82 – Pojezierze Krzywińskie, 315.83 – Równina Kościańska, 315.84 – Wał Żerkowski Największym miastem na arkuszu Mosina jest Poznań, będący dużym ośrodkiem admi- nistracyjnym, kulturowym, oraz przemysłowym. W granicach arkusza znajdują się południo- we przedmieścia miasta, gdzie znajduje się lotnisko i oczyszczalnia ścieków. Miasta Puszczykowo oraz Mosina, ze względu na położenie w okolicach o wysokich walorach krajobrazowo-turystycznych oraz dogodne połączenie komunikacyjne pełnią funk- cję miejscowości turystyczno-wypoczynkowych. Dodatkową rolę ośrodka administracyjno- usługowego pełni Mosina. Na północy arkusza, w granicach miasta Luboń znajdują się uciążliwe dla środowiska i mieszkańców tego rejonu Zakłady Chemiczne