RAİBƏ CƏFƏROVA TƏBİƏTDƏN İSTİFADƏNİN İQTİSADİYYATI (dərs vəsaiti) Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyinin 21.02.2014-cü il tarixli 222 saylı əmri ilə nəşr olunmuşdur. BAKI – 2014 1 downloaded from KitabYurdu.org Böyük tövsiyələri ilə elmdə ilk addımlarımı atdığım, bu vəsaitin ərsəyə gəlməsində yaxından köməklik göstərib, dəyərli məsləhətlər verən hörmətli akademik Ziyad Səmədzadəyə böyük minnətdarlığımı bildirirəm. Raibə Məmmədbağır qızı Cəfərova 3 downloaded from KitabYurdu.org MÜNDƏRİCAT GİRİŞ .................................................................................7 FƏSİL I. TƏBİƏTDƏN İSTİFADƏNİN İQTİSADİYYATI FƏNNİNİN NƏZƏRİ ƏSASLARI 1.1. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı fəninin tarixi və mahiyyəti ..............................................11 1.2. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı fənninin predmeti, məqsəd və vəzifələri ............................17 1.3. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı fənninin tədqiqat metodları və elmlər sistemində mövqeyi ...............................................................19 1.4. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı fəninin metodiki əsasları ..................................................23 1.5. Təbiətqoruyucu və resursqoruyucu fəaliyyətdə biznes plan ...........................................................28 1.6. Təbii ehtiyatların istifadasində iqtisadiyyatın rolu .......................................................................31 1.7. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatının ekoloji və iqtisadi əsasları ................................................35 FƏSİL II. TƏBİİ RESURSLARDAN KOMPLEKS İSTİFADƏNİN İQTİSADİ İNKİŞAFI 2.1. Təbii sərvətlər və onlardan istifadə edilməsinin perspektivliliyi .....................................................42 2.2. Yanacaq-energetika kompleksi ............................50 4 downloaded from KitabYurdu.org Elmi redaktor: iqtisad elmləri doktoru F.Ə.MƏMMƏDOV Rəyçilər: akademik Z.Ə.SƏMƏDZADƏ iqtisad elmləri doktoru M.C.HÜSEYNOV. iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru M.M.Məmmədov. iqtisad üzrə fəlsəfə doktoru N.A.HACIYEVA Cəfərova Raibə Məmmədbağır qızı. İqtisad üzrə fəlsəfə doktoru. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı. Dərs vəsaiti. Bakı – 2014. © Raibə Cəfərova - 2014 2 downloaded from KitabYurdu.org 2.3. Mineral resurslar və onlardan səmərəli istifadə edilməsi ...................................................59 2.4. Torpaq resursları, onlardan səmərəli istifadə edilməsi və mühafizəsi .........................................79 2.5. Su sərvətləri, onlardan səmərəli istifadə edilməsi və mühafizəsi .........................................93 2.6. Meşə sərvətlərinin ekoloji iqtisadi əhəmiyyəti və mühafizəsi .......................................................126 2.7. Qoruqlar, milli parklar və yasaqlıqların sosial- iqtisadi əhəmiyyəti və onların təbiətin mühafizəsində rolu ...............................................146 FƏSİL III. KƏND TƏSƏRRÜFATININ RESURS TƏMİNATI VƏ ƏRZAQ TƏHLÜKƏSİZLİYİ 3.1. Kənd təsərrüfatının resurs təminatı ......................170 3.2. Ərzaq təminatının təhlükəsizliyi ..........................184 3.3. Ərzaq resurslarının iqtisadi təhlükəsizliyi, ərzaq təminatı və milli təhlükəsizlik siyasəti .......201 3.4. Ərzaq resurslarının tarazlı inkişafı .......................212 FƏSİL IV. TƏBİİ EHTİYATLARIN QİYMƏTLƏNDİRİLMƏSİ VƏ ONLARDAN İSTİFADƏNİN İQTİSADİ SƏMƏRƏSİ 4.1. Təbii ehtiyatların iqtisadi qiymətləndiril- məsinin zəruriliyi və əhəmiyyəti ..........................223 4.2. Təbiətdən səmərəli istifadənin iqtisadi müxanizmləri .......................................................234 5 downloaded from KitabYurdu.org FƏSİL V. TƏBİƏTDƏN İSTİFADƏ SAHƏSİNDƏ BEYNƏLXALQ ƏMƏKDAŞLIQ 5.1. Təbii resurslardan istifadədə beynəlxalq əməkdaşlıq ...........................................................257 5.2. Azərbaycanın təbii resurslarından kompleks istifadədə beynəlxalq əməkdaşlığın rolu ..............262 Ədəbiyyat ...............................................................283 6 downloaded from KitabYurdu.org GİRİŞ Təbiətdən səmərəli istifadə edilməsi ekologiya və iqtisadiyyat elmlərinin iştirakı olmadan qeyri- mümkündür. Bu elm sahələrinə yalnız iqtisadçılar yox, həm də təbiətşünaslar və təbiətdən istifadə üzrə ixtisaslaşan mütəxəssislər də yiyələnməlidirlər. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsal sahələri- nin inkişafında, cəmiyyətin istehlak məhsullarına olan tələbatın ödənilməsində təbiətdən səmərəli isti- fadə olunması mühüm iqtisadi əhəmiyyət kəsb edir. Təbii resursların istehsal dövriyyəsinə cəlb olunması ərazinin əmək ehtiyatlarının zənginliyindən və isteh- sal vasitələrinin inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq da- ha da intensivləşir. Cəmiyyətin ayrı-ayrı inkişaf dövrlərində istehsal vasitələrinin inkişaf səviyyəsin- dən asılı olaraq təbii resurslara təsir dairəsi bir-birin- dən kəskin şəkildə fərqli olmuşdur. Son illərdə elmi- texniki tərəqqinin inkişafı təbii resurslara təsir dairəsini daha da intensivləşdirmişdir. Müasir dövrdə cəmiyyətin və təbiətin qarşılıqlı əlaqələrinin inkişafı mərhələsində çoxsaylı ekoloji problemiərin həlli üçün əsas baza bütövlükdə, iqti- sadiyyatın tarazlı inkişafı, onun ekolojiləşdirilməsi 7 downloaded from KitabYurdu.org və səmərəli idarə olunmasıdır. Bununla əlaqədar son dövrdə ―Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı‖ fənni formalaşmış və bu sahəyə təiəb artmaqdadır. Bu yeni fənnin yaradılmasında əsas məqsəd iqtisadiyyatın təbiətə təsirini hərtərəfli öyrənmək və təbiətdən sə- mərəli istifadənin əsas istiqamətlərini müəyyənləşdir- məklə ekoloji tarazlığın saxlanması yollarını müəy- yən etməkdən ibarətdir. Kursun tədrisində tələbələr təbiət və cəmiyyət hadisələrinin ümumi qanunauyğunluqları, istehsal sa- hələrinin formalaşmasında təbii şərait və resursların iqtisadi problemlərinə dair iqtisadi biliklərə yiyələ- nirlər. Eyni zamanda yer kürəsində və onun ayrı-ayrı regionlarında təbii resursların yerləşdirilməsi qanu- nauyğunluqları, təbii resursların təsnifatı, parametr- ləri, müxtəlif istehsal sahələrinin inkişafında iqtisadi qiymətləndirilməsi əsaslandırılır. Təbii resurslardan istifadə zamanı iqtisädi tarazlı inkişafın gözlənilməsi, ərzaq təminatının təhlükəsizliyi, təbiətdən istifadənin hüquqi əsasları, qlobal istiqamətləri, enerji resursla- rının iqtisadi potensialı ön plana çəkilmişdir. Eyni zamanda bioloji resursların iqtisadi qiymətləndiril- məsi, təbiətdən istifadənin ekoioji mahiyyəti, təbii resursların istifadəsi zamanı təbii mühitin mühafizəsi 8 downloaded from KitabYurdu.org sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafı kursun əsas məqsəd və vəzifələrindən hesab olunur. Dərs vəsaiti ―Təbiətdən istifadənin iqtisadiy- yatı‖ fənninin proqramına müvafiq olmaqla aqrar iq- tisadiyyat, ətraf mühit , təbiəti mühafizə və eko- logiya (coğrafi ekologiya, ümumi ekologiya və s.) ix- tisası üzrə təhsil alan tələbələr üçün nəzərdə tutul- muşdur. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatına dair ya- zılmiş dərs vəsaitindən ali məktəblərin iqtisad yö- nümlü bakalavr pilləsində oxuyan tələbələr, magist- rantlar, aspirantlar, təbiətin mühafizəsi sahəsində çalışan mütəxəsislər də istifadə edə bilərlər. Bu dərs vəsaitində yuxarıda adı çəkilən sahələr üzrə geniş məlumat verilməsə də, təbiətdən istifa- dənin iqtisadiyyatı və ekoloji məsələləri ətrafında ümumi nəzəri, metodoloji və elmi-metodiki məsə- lələr əhatə olunmuşdur. Qeyd etməliyik ki, təbiətdən istifadənin iqti- sadi və ekoloji əsasları hüquqi əsaslara da malikdir. Hüquqi əsaslar təbiətdən istifadə məsələsində xüsusi yer tutmaqla təbiətdən istifadə sahəsində iqtisadi və ekoloji biliklərin geniş təhlilinə ehtiyac yaradır. Kitabda təbiətdən istifadənin iqtisadi və ekolo- ji əsasları ilə bağlı bir çox məsələlər təhlil edilmişdir: 9 downloaded from KitabYurdu.org tarazlı inkişaf konsepsiyasının təbiətdən istifadənin tədqiqində yeri; ekoloji-iqtisadi tələblər və bu sahədə qanunauyğunluqlar; bazar münasibətlərinin təbiətdən istifadədə yeri və əhəmiyyəti; təbii ehtiyatların qiy- mətləndirilməsi; proqnozlaşdırılması və planlaşdırıl- ması; ekoloji və iqtisadi dəyərlərin qiymətləndiril- məsi; çirkləndirməyə görə ödəmələr; maliyyələşdir- mə və ekoloji sahibkarlıq; təbiətdən istifadənin idarə edilməsi və s. Dərs vəsaitində təhlil edilən mövzular, ayrı- ayrı məsələlər fənlərarası mahiyyət kəsb edir. Dərs vəsaitində müvafiq qüsurlara da rast gəl- mək olar. Kitab haqqında öz təklif və mülahizələrini nəşriyyat ünvanına göndərəcək oxuculara müəllif qabaqcadan öz minnətdarlıgını bildirir. 10 downloaded from KitabYurdu.org I FƏSİL TƏBİƏTDƏN İSTİFADƏNİN İQTİSADİYYATI FƏNNİNİN NƏZƏRİ ƏSASLARI 1.1. Təbiətdən istifadənin iqtisadiyyatı fənninin tarixi və mahiyyəti Azərbaycan dövləti daima təbiətin mühafizə- sinə, onun sərvətlərinin düzgün istifadə edilməsinə dövlət əhəmiyyətli bir məsələ kimi yanaşır və ona qayğı göstərir. İstehsal qüvvələrinin inkişafının, müasir miqyası və sürəti (tempi), ətraf mühitin mü- hafizəsi və təbii sərvətlərdən düzgün istifadə olun- ması məsələlərinə daha ciddi yanaşmağı tələb edir. Bu məsələ çox böyük iqtisadi və sosial əhəmiyyət kəsb edir. Çünki, söhbət, insanların sağlamlığının qorunmasından və müstəqil ölkəmizin milli sərvət- lərinin rasional istifadə olunmasından gedir. Bunlarla yanaşı, bu məsələ insanlığın, gələcək nəslin taleyini həll edir. Deməli, bu problemə kompleks surətdə, ümumdövlət mövqeyindən yanaşmaqla, ətraf mühitin vəziyyətini qətiyyətlə yaxşılaşdırmalı və bu işə nəza- rət gücləndirilməlidir. Bu məsələlərin kəskinliyi bir də onunla izah edilir ki, indiyə kimi istehsalat sahəsində təbiətdən istifadə prosesləri idarəetmə sistemində müstəqil bir ünsür kimi çıxış etməmişdir. Bəzən istehsalatın inkşafı məsələləri