Filologiya məsələləri, № 2, 2020 AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI M. FÜZULİ adına ƏLYAZMALAR İNSTİTUTU FİLOLOGİYA MƏSƏLƏLƏRİ № 2 Toplu Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında Ali Attestasiya Komissiyası tərəfindən rəsmi qeydiy- yata alınmışdır (Filologiya elmləri bölməsi, №13). Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyi Mətbu nəşrlərin reyestrinə daxil edilmişdir. Reyestr №3222. «Елм вя тящсил» Бакы – 2020 1 Filologiya məsələləri, № 2, 2020 РЕДАКСИЙА ЩЕЙЯТИ: академик Иса Щябиббяйли, академик Теймур Кяримли, akademik Мющсцн Наьысойлу, akademik Низами Ъяфяров, АМЕА-нын мцхbир цзвц, ф.ü.е.д., проф. Ябцлфяз Гулийев, ф.ü.е.д., проф. Вилайят Ялийев, ф.ü.е.д., проф. Fəxrəddin Veysəlli, ф.ü.е.д., проф. Гязянфяр Казымов, ф.ü.е.д., проф. Рцфят Рцстямов, ф.ü.е.д., проф. Əsgər Rəsulov, ф.ü.е.д., проф. Надир Мяммядли, ф.ü.е.д., проф. Ябцлфяз Ряъябли, ф.ü.е.д., проф. İsmayıl Məmmədli, ф.ü.е.д., проф. Мясуд Мащмудов, ф.ü.е.д., проф. Nizami Xudiyev, ф.ü.е.д., проф. Həbib Zərbəli- yev, ф.ü.е.д., проф. İlham Tahirov, ф.ü.е.д., проф. Tofiq Hacıyev, ф.ü.е.д., проф. Se- vil Mehdiyeva, ф.ü.е.д., проф. Buludxan Xəlilov, ф.ü.е.д., ф.ü.е.д., проф. Мцбариз Йусифов, ф.ü.е.д., проф. Гязянфяр Пашайев, ф.ü.е.д., проф. Ъялил Наьыйев, ф.ü.е д., prof. Камиля Вялийева, ф.ü.е.д., prof. Азадя Мусайева, ф.ü.e.d. Paşa Kərimov, f.ü.f.d., dos. Нязакят Мяммядли Redaktor: академик Теймур Кяримли Buraxılışa məsul: filologiya elmləri doktoru, professor Надир Мяммядли Филолоэийа мясяляляри. Бакы, 2020, № 2 ISSN 2224-9257 © ”Elm və təhsil” nəşriyyatı, 2020 www. filologiyameseleleri.net 2 Filologiya məsələləri, № 2, 2020 DİLÇİLİK VÜQAR QARADAĞLI Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent Bakı Dövlət Universiteti Zahid Xəlilov küçəsi [email protected] HƏFS İLƏ VƏRŞ RƏVAYƏTLƏRİ ARASINDAKI FƏRQLƏRDƏ /’/ (HƏMZƏ) FONEMİNİN MODİFİKASİYASININ MÜQAYİSƏLİ TƏHLİLİ Xülasə Məqalədə Qurani-Kərimin islam aləmində ən geniş yayılmış Asim qiraətin- dən edilən Həfs və Nafe qiraətindən edilən Vərş rəvayətləri arasında həmzə ilə bağlı müşahidə edilən fərqli halların əmələ gətirdiyi fonetik hadisələrin təhlili aparılır, hər rəvayətdə baş verən hadisələr ayrı-ayrılıqda izlənilir. Problemə dair bəzi fikirlərə mü- nasibət bildirilir, fonetik hadisələri yenidən təhlil edərək uyğun qiymət verməyə cəhd göstərilir. Tədqiqatın elmi yeniliyi rəvayətlərdə baş verən fonetik hadisələrə müsəl- man-ərəb tədqiqatçılarının tərtib etdiyi ümumiləşmə prinsiplərindən deyil, hadisələri kombinator dəyişikliklər sırasına daxil edərək təhlil və təsnifatını aparmaq, hadisəni uyğun şəkildə müəyyən etməkdir. Rəvayətlərdə, xüsusilə geniş elmi auditoriyaya az tanış olan Vərş rəvayətində ərəb dili səslərində baş verən hadisələrin müəllifin müqa- yisəli-qarşılaşdırma metodu əsasında apardığı təhlili həm elmi, həm də təcrübi ba- xımdan xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Hasil olunmuş qənaət ondan ibarətdir ki, rəva- yətlərdə baş verən fonetik hadisələrin müsəlman-ərəb tədqiqatçılarının tərtib etdikləri ümumi prinsiplərindən kənara çıxa bilib, onları kombinator dəyişikliklərin müvafiq növlərinə ayırmaq mümkün olmuşdur. Abstrakt Məqalədə Asim qiraətindən edilən Həfs rəvayəti ilə Nafe qiraətindən edilən Vərş rəvayəti arasında həmzə ilə bağlı müşahidə edilən fərqli halların əmələ gətirdiyi fonetik hadisələrin təhlili aparılır, hər rəvayətdə baş verən hadisələr ayrı-ayrılıqda iz- lənilir, aparılmış tədqiqatlarla hadisələrə yanaşmanın uyğunluğunu yoxlayır, müəllif hasil etdiyi qənaətləri elmi ictimaiyyətin müzakirəsinə təqdim edir. Həfs ilə Vərş rəvayətləri arasında həmzə ilə bağlı fərq əmələ gətirən hallar [’] səsinin düşümü, [’] səsinin əvəzlənməsi, [’] səsinin zəifləməsi, [’] səsinin [ṿ] ilə əvəzlənməsi, yaxud zəifləməsi, [’] səsinin zəifləməsi, yaxud düşümü, [’] səsinin dü- 3 Filologiya məsələləri, № 2, 2020 ۡ -ə ’ə’mə́ñtum̃ ] ifadəsində [’] səsinin mə’] َ َ َ ُ ۡأءأﻣﻨﺘﻢ şümü, yaxud zəifləməsi hallarını və ruz qaldığı hadisələri əhatə edir. Sözügedən hallar və hadisələr ayrı-ayrılıqda təhlil olunduqdan sonra aşağıda- kı qənaətlər hasil edilib: 1. Həmzə «əlifin bir növü» deyil, tamhüquqlu kar samit səsdir. Saitlə başla- nan heca olmur, qəbul etdiyimiz saitlə başlanan heca əslində Əl-Xəlil ibn Əhməd əl- Fərahidinin ərəb dili üçün həmzə adlandırdığı, məxrəci boğazın ən uzaq (aşağı) hissə- sində səs tellərinin sıx kipləşməsi sayəsində yaranan ani partlayan kar samit səs ilə başlayır. Səs telləri ehtizaza gəlmədən yaranan həmzənin cingiltili, yaxud nə cin- giltili, nə də kar səs kimi qiymətləndirilməsi doğru sayıla bilməz. 2. «Həmzənin hərəkəsinin yerdəyişməsi» hadisəsi əslində [’] səsinin dü- şümüdür, çünki hadisənin özəyində əsas hal kimi həmzədən sonra gələn sait səsin yerdəyişməsi deyil, həmzənin düşümü durur. 3. «Həmzənin əliflə əvəzlənməsi» tərifi əlifin öz-özlüyündə müəyyən səs bil- dirmədiyi üçün hadisəni tam açmır, çaşqınlıq yaradır. Baş verən hadisə [’] səsinin fəthənin bildirdiyi qısa saitlə əvəzlənməsidir. 4. «Həmzənin təshili (yüngülləşməsi)» hadisəsi [’] səsinin zəifləməsi, fasilita- siyası kimi qiymətləndirilərək fonetik hadisə kimi lenisiya qəbul edilməlidir. İntervokal mövqedə zəifləmiş həmzə yarımsamit kimi çıxış edir. Açar sözlər: həmzə, həmzənin düşümü, həmzənin zəifləməsi, həmzənin əvəzlənməsi, Qurani-Kərim, Asim qiraəti, Həfs rəvayəti, Nafe qiraəti, Vərş rəvayəti, eliziya, lenisiya, akkomodasiya. Ключевые слова: хамза, падение хамзы, ослабление хамзы, замена хамзы, Коран, чтение Асима, передача Хафса, чтение Нафи, передача Варша, элизия, лениция, аккомодация. Key terms: hamza, elision, lenition, accomodation, Qur’an, Coran, Koran, Quran, Asim, Nafi, reading, Hafs, Warsh, transmission. Tədqiqat üzərində çalışarkən bir çox mövcud transkripsiya sistemlərinə (GAL Supplement, Revue des Etudes Islamiques (Paris), Arabica (Paris), İslam Ansiklope- disi, The Encyclopedia of Islam, Encyclopedie l’Islam, Şarkiyat Mecmuası (İstanbul), Türk İlmi Transkripsiyon Sistemi, İlahiyat Fakültesi Dergisi (Ankara), DİA [52, 41, 308]) müraciət etdiyimizə baxmayaraq onlardan heç birinin Quran səslərinin ifadəsi yetərincə tələblərinə cavab vermədiyi problemi ilə üzləşdik. Qurani-Kərimin əhatə etdiyi səsləri latın əlifbası ilə tam və dolğun şəkildə ifadəsinin qeyri-mümkün olduğunu qəbul etsək də, ən azı latın qrafikasının imkanı daxilində Quran səslərinin daha dolğun ifadəsi üçün yeni fonetik transkripsiya sisteminin tərtibinə ehtiyac duyduq. Tədqiqatda tətbiq edilən xüsusi transkripsiya sisteminin – TT-HAFS/ASIM (Təcvid Transkripsiyası, Həfs/Asim, Bakı) tərəfimizdən işlənib ha- zırlanmışdır. 4 Filologiya məsələləri, № 2, 2020 TT-HAFS/ASIM (Təcvid Transkripsiyası, Həfs/Asim, Bakı) ’ – həmzə ẓẓ – qoşa za ẓ-ẓ – sözlərin kəsişməsində zəl-dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən za; [’əl-] ʾ – zəifləmiş həmzə artiklindəki ləm-dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən za b – saitöncə mövqedə bə ʻ – ayn bb – saitöncə mövqedə qoşa bə ʻʻ – qoşa ayn b-b – sözlərin kəsişməsində qoşa bə; ʻ-ʻ – sözlərin kəsişməsində ayn-dan sözlərin kəsişməsində bə-dən sonrakı sonrakı mövqedə qoşa ayn mövqedə qoşa səslənən saitöncə bə b̆ – bə və ya mim-in bildirdiyi səsdən başqa istənilən samitdən öncəki mövqedə ğ – ğayn bə b̐ – üzərində vəqf icra olunduğu halda bə f – fə bb̐ – vəqf icra olunduğu halda qoşa bə ff – qoşa fə t – tə; vəqf icra olunmadığı halda tə- f-f – sözlərin kəsişməsində fə-dən sonrakı mərbutə mövqedə qoşa fə tt – qoşa tə; dəl-dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən tə q ̣– saitöncə mövqedə qaf t-t – sözlərin kəsişməsində qoşa tə; sözlərin kəsişməsində dəl-dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən tə; [’əl-] artiklin- qq̣ ̣– saitöncə mövqedə qoşa qaf dəki ləm-dən sonrakı mövqedə qoşa səs- lənən tə q̌ ̣– qaf və ya kəf-in bildirdiyi səsdən s̠ – sə başqa istənilən samitdən öncəki mövqedə qaf ss̠ ̠ – qoşa sə q̌̇ ̣– vəqf icra olunduğu halda qaf s̠ -s̠ – [’əl-] artiklindəki ləm-dən sonrakı ̌̇ mövqedə qoşa səslənən sə qq̣ ̣– vəqf icra olunduğu halda qoşa qaf c – saitöncə mövqedə cim k – kəf kk – qoşa kəf; qaf-dan sonrakı mövqedə cc – saitöncə mövqedə qoşa cim qoşa səslənən kəf č – cim-in bildirdiyi səsdən başqa istənilən samitdən öncəki mövqedə cim l – incə ləm č̇ – vəqf icra olunduğu halda cim ll – qoşa incə ləm l-l – sözlərin kəsişməsində ləm-dən sonrakı mövqedə qoşa incə ləm; sözlərin kəsişməsində nun və ya tənvin-dən sonra- ̇ kı mövqedə qoşa səslənən incə ləm; cč – vəqf icra olunduğu halda qoşa cim Allah kəlməsində kəsrə-dən sonrakı mövqedə qoşa incə ləm; [’əl-] artiklində- ki ləm-dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən incə ləm 5 Filologiya məsələləri, № 2, 2020 ḥ – ha ḷ-ḷ – Allah kəlməsində dəmmə və ya fəthə-dən sonrakı mövqedə qoşa orta (qalın) ləm ḥḥ – qoşa ha m – saitöncə mövqedə mim m̃ – mim və ya bə-nin bildirdiyi səsdən x – xa başqa istənilən samitdən öncəki mövqedə mim; vəqf icra olunduğu halda mim m̃ – bə-dən öncəki mövqedə mim; bə-dən xx – qoşa xa öncəki mövqedə nazal mim-ə çevrilmiş nazal nun və ya tənvin d – saitöncə mövqedə dəl mm̃ ̃ – qoşa nazal mim m̃ -m̃ – sözlərin kəsişməsində mim-dən sonrakı mövqedə qoşa nazal mim; dd – saitöncə mövqedə qoşa dəl sözlərin kəsişməsində nun və ya tənvin- dən sonrakı mövqedə qoşa nazal mim d-d – sözlərin kəsişməsində qoşa dəl; sözlərin kəsişməsində tə-dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən dəl; sözlərin kə- sişməsində dəl-dən sonrakı mövqedə n – saitöncə mövqedə nun və ya tənvin qoşa səslənən saitöncə dəl; [’əl-] artiklindəki ləm-dən sonrakı mövqedə qoşa səslənən dəl ñ – həmzə, ha, xa, ayn, ğayn və ya hə-dən d̆ – dəl və ya tə-nin bildirdiyi səsdən öncəki mövqedə nun və ya tənvin; vəqf , ِ ۡ َ ٞﻗﻨﻮان ;icra olunduğu halda nun: tənha ۡ َ َ ۡ ُ ۡ ۡ başqa istənilən samitdən öncəki mövqedə ٞ , ﱡ َٱﻟﺪﻧﯿﺎ , ٓن ۚ َ ِوٱﻟﻘﻠﻢ , ٓﯾﺲ ١ َ ۡ َ ِوٱﻟﻘﺮءان,