FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2008, Agric., Aliment., Pisc., Zootech. 260 (5), 15–22 Stanisław DZIENIA, Stanisław PUŻYŃSKI SPECYFIKA ROLNICTWA NA OBSZARZE SZCZECIŃSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO THE SPECIFIC OF AGRICULTURE IN SZCZECIŃSKI LANDSCAPE PARK Katedra Uprawy Roli, Roślin i Doświadczalnictwa, Akademia Rolnicza ul. Juliusza Słowackiego 17, 71-434 Szczecin Abstract. Szczeciński Landscape Park is situated in Zachodniopomorskie Province and lo- cated on the area of communes: Stare Czarnowo and partially in the boundaries of Szczecin 2 2 and Gryfino communes. The Park reaches area of 91 km , and its buffer zone – 118 km . In the two communes (Gryfino and Stare Czarnowo), a favourable conditions, whereas on the area of Szczecin – medium favourable condition for agricultural production exists. The medium and very good and good soils are prevailing. Relatively high afforestation (16.6–45.8%), and small share of agricultural land (9.3–49.3%) expands attractiveness of this area and favours sustain- able development. In the all communes prevails small farms (up to 5 ha of agricultural land), which makes problem areas in agriculture. The sowings structure is differentiated and depends on location of given commune in Szczecin agglomeration. The cultivation of cereals are prevail (51.9–74.3%), as well as industrial plants – mostly oilseed rape and agrimony or vegetables – on the area of Szczecin. The number of animals in the two communes is very low (7.7–12.0 LU per 100 ha of agricultural land) and not provides minimum manuring of agricultural areas. Słowa kluczowe: obsada sztuk dużych, obszary problemowe rolnictwa, specyfika rolnictwa, struktura zasiewów, Szczeciński Park Krajobrazowy. Key words: amount of large heads, crop structure, problem areas in agriculture, specific of ag- riculture, Szczeciński Landscape Park. WSTĘP Tereny o szczególnych walorach przyrodniczo-krajobrazowych, które ze względu na swój charakter są prawnie chronione, zajmują 20,7% powierzchni województwa zachodnio- pomorskiego, w tym parki krajobrazowe 5,1% (Rocznik Statystyczny… 2006). Szczeciński Park Krajobrazowy „Puszcza Bukowa” obejmuje obszar 91 km2, a jego otulina – 118 km2. Ad- ministracyjnie Park położony jest na obszarze gminy Stare Czarnowo, a częściowo – w granicach miasta Szczecina i gminy Gryfino. Na terenie Parku znajduje się 6 rezerwa- tów przyrody, ogród dendrologiczny oraz jeziora: Glinna, Binowskie i Kizika. W parkach krajobrazowych ochrona środowiska przyrodniczego i zachowanie bioróżnorodności są re- alizowane równocześnie z działalnością gospodarczą. Najczęściej jest to gospodarka rol- na, leśna i usługowa związana z rekreacją i turystyką (Chmielewski i Charabin 1993; Oku- niewski 1996; Dubel 1999; Radecki i in. 1999). Taką możliwość stwarza rolnictwo zrówno- ważone, wydajne pod względem produkcyjnym, efektywne ekonomicznie, dostosowane do walorów przyrodniczych obszarów chronionych oraz akceptowane społecznie (Kuś 1993; Duer i Fotyma 1995; Rudnicki i Szczepański 2006). Zdaniem Majewskiego i in. (1994) oraz Pałczyńskieigo (1998) na obszarach chronionych powinno być preferowane rolnictwo inte- 16 S. Dzienia i S. Pużyński growane oraz rolnictwo ekologiczne jako najbardziej korzystny system gospodarowania na tych terenach (Sołtysiak 1995; Górny 1996; Dubel 1998). Uwzględniając także wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe tych obszarów, zaleca się upowszechnianie rozwoju wszelkich form turystyki, w tym ekoturystyki (Dubel 1999; Iwicki 2000; Grzechnik 2003). Zdaniem Siuty (1993), Józefaciuków (1998) i Podstawki (1998) alternatywnym rozwiąza- niem dla działalności rolniczej może być zalesianie nieefektywnych gleb marginalnych. Celem pracy jest określenie stanu i specyfiki rolnictwa na obszarze Szczecińskiego Parku Krajobrazowego, ze szczególnym uwzględnieniem jego wpływu na środowisko przyrodnicze. MATERIAŁ I METODY Szczeciński Park Krajobrazowy „Puszcza Bukowa” utworzony został Uchwałą nr IX/55/81 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Szczecinie, w dniu 4 listopada 1981 roku, w sprawie utworzenia Zespołu Parków Krajobrazowych Ińskiego i Szczecińskiego. Administracyjnie Park leży na terenie gminy Stare Czarnowo oraz częściowo – w granicach miasta Szczeci- na i gminy Gryfino. Stan rolnictwa na tych obszarach oraz jego wpływ na środowisko natu- ralne opisano na podstawie następujących materiałów: Powszechny spis rolny (2003), Rocznik Statystyczny Województwa Zachodniopomorskiego (2006). Większość wskaźni- ków przedstawiono w wartościach względnych, przeprowadzając ocenę: waloryzacji wa- runków siedliskowych – wg IUNG (Waloryzacja rolniczej… 1999), udziału gleb marginal- nych – wg Józefaciuków (1998), udziału obszarów problemowych – za Brodzińskim (2002), struktury zasiewów – wg Krzymuskiego (1998), obsady inwentarza żywego i możliwości nawożenia obornikiem – za Mazurem i in. (2004). WYNIKI I DYSKUSJA Warunki glebowo-klimatyczne Na omawianym obszarze przeważają gleby średnie – od 38,0 (w gminie Szczecin) do 50,0% (w gminie Stare Czarnowo) oraz bardzo dobre i dobre – od 23,3 (w gminie Szcze- cin) do 39,9% (w gminie Gryfino). Udział gleb słabych i bardzo słabych kształtuje się w za- kresie 11,6–38,7% (tab. 1). Na podstawie oceny jakości i przydatności rolniczej gleb, agroklimatu, rzeźby terenu i warunków wodnych stwierdzono, że w dwóch gminach (Gryfino i Stare Czarnowo) wy- stępują korzystne warunki do produkcji rolniczej. Gmina Szczecin, ze względu na gor- szą jakość gleb, charakteryzuje się średnio korzystnymi warunkami do produkcji rolni- czej (tab. 2). Na terenie Parku wykazano mały udział gleb słabych i bardzo słabych. Rolnicze użytkowanie tych gleb jest nieopłacalne i niewskazane ze względów ekologicz- nych (Józefaciukowie 1998; Podstawka 1998). Zdaniem Siuty (2002) i Kukuły (1998) zalesie- nie tych gruntów ma istotne znaczenie w optymalizacji struktury użytkowania ziemi, zwłaszcza na obszarach chronionych. Specyfika rolnictwa na obszarze Szczecińskiego... 17 Tabela 1. Klasy bonitacyjne gruntów ornych Table 1. Evaluation classes of arable land [%] Klasy bonitacyjne – Evaluation classes Gmina Municipality I–IIIb IVa–IVb V–VIz Gryfino 39,9 41,9 18,2 Stare Czarnowo 38,4 50,0 11,6 Szczecin 23,3 38,0 38,7 Średni – Mean 36,6 43,2 20,2 Ocena agronomiczna gleby bardzo dobre gleby słabe jakości gleb i dobre gleby średnie i bardzo słabe Agronomic evaluation very good and good medium soils weak and very weak of soil quality soils solis Tabela 2. Waloryzacja rolniczej przestrzeni produkcyjnej Table 2. Valorization of the agricultural productive area Wskaźnik bonitacji Ogólny Valuation index wskaźnik Warunki produk- jakości rpp jakości cji rolniczej Gmina i przydatnoś- Total valoriza- warunków Condition for Municipality ci rolniczej rzeźby tion index of agroklimatu wodnych agricultural gleb terenu agricultural agroclimate water production agricultural relief productive conditions suitability area of soils korzystne Gryfino 54,0 11,2 4,1 3,9 73,2 favourable Stare korzystne 55,0 11,2 4,0 3,9 74,1 Czarnowo favourable średnio korzystne Szczecin 45,7 11,4 4,6 3,2 66,7 medium favourable rpp – rolnicza przestrzeń produkcyjna – agricultural productive area. Struktura użytkowania gruntów Na omawianym obszarze struktura użytkowania gruntów jest bardzo zróżnicowana, bo- wiem porównywane gminy leżą w obrębie aglomeracji szczecińskiej. W gminie szczeciń- skiej użytki rolne zajmują tylko 9,3, w gminie Stare Czarnowo – 43,5, a w gminie gryfińskiej – 49,3%. Udział lasów wynosi od 16,6% (gmina szczecińska) do 45,8 (gmina Stare Czar- nowo), a nieużytków i gruntów pozostałych – od 10,7 (gmina Stare Czarnowo) do 74,1% (w gminne Szczecin) – tab. 3. Duża lesistość, przy nieco mniejszym udziale gruntów użytkowanych rolniczo i małej gęstości zaludnienia (25 osób na km2), w gminne Stare Czarnowo zwiększa jej atrakcyj- ność krajobrazową, w tym obszarów prawnie chronionych (Kuś i in. 2002). 18 S. Dzienia i S. Pużyński Tabela 3. Struktura użytkowania gruntów według granic administracyjnych Table 3. Land use in administrative boundaries Lasy Nieużytki Powierzchnia Użytki rolne i grunty leśne i grunty pozostałe ogólna Gmina Agricultural land Forests and forest Fallows and other Total area Municipality lands lands ha % Gryfino 25 362 49,3 21,0 29,7 Stare Czarnowo 15 317 43,5 45,8 10,7 Szczecin 30 083 9,3 16,6 74,1 Struktura użytków rolnych W strukturze użytków rolnych, grunty orne zajmują 75,5–87,1%, łączna powierzchnia łąk i pastwisk – 12,4–20,7%, a sadów – 0,5–4,1% (tab. 4). Na tendencję do wzrostu udziału grun- tów ornych i jednocześnie zmniejszania się trwałych użytków zielonych w powierzchni użytków rolnych województwa zachodniopomorskiego wskazują Dzienia i in. (2007), a w innych regio- nach kraju – Skrobacki (2005). Obserwowana tendencja jest związana z małą lub zmniej- szającą się obsadą zwierząt, w tym bydła, na 100 ha użytków rolnych. Tabela 4. Struktura użytków rolnych Table 4. Agricultural land use structure Powierzchnia Grunty użytków rolnych orne Sady Łąki Pastwiska Area Gmina Arable Orchards Meadows Pastures of agricultural Municipality land land ha % Gryfino 12 505 87,1 0,5 9,9 2,5 Stare 6659 77,9 1,4 17,4 3,3 Czarnowo Szczecin 2801 75,5 4,1 17,1 3,3 Struktura obszarowa gospodarstw rolnych Z danych zaprezentowanych w tab. 5 wynika, że w porównywanych gminach, leżących w ob- rębie Szczecińskiego Parku Krajobrazowego, przeważają gospodarstwa do 5 ha (69,0–88,2%), które użytkują od 4,0 (gmina Stare Czarnowo) do 31,0% (gmina Szczecin) gruntów rolni- czych. Gospodarstw większych (powyżej 15 ha) jest stosunkowo mało (2,2–9,4%), ale