Na międzyrzeczu Wisły i Bugu Krajobrazy roślinne i dziedzictwo kulturowe środkowowschodniej Polski i zachodniej Ukrainy Monografi a naukowa pod redakcją Bożenny Czarneckiej Sesje terenowe 57. Zjazdu Polskiego Towarzystwa Botanicznego „Botanika – tradycja i nowoczesność” Lublin, 27 czerwca–3 lipca 2016 Copyright © Polskie Towarzystwo Botaniczne © Bożenna Czarnecka Projekt okładki i stron tytułowych Bożenna Czarnecka Zdjęcia na okładce Hanna Wójciak Logo Zjazdu Krzysztof Rumowski Linoryty Zbigniew Jóźwik Redakcja techniczna Dorota Kapusta, Bożenna Czarnecka Korekta Bożenna Czarnecka Zalecane cytowanie: Czarnecka B. (red.). 2016. Na międzyrzeczu Wisły i Bugu. Krajobrazy roślinne i dziedzictwo kulturowe środkowowschodniej Polski i zachodniej Ukrainy. Polskie Towarzystwo Botaniczne, Towarzystwo Wydawnictw Naukowych LIBROPOLIS, Lublin. ISBN 978-83-86292-54-7 (druk) ISBN 978-83-86292-54-8 (online) Publikacja jest dostępna na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe. Pewne prawa zastrzeżone na rzecz autorów. Zezwala się na dowolne wykorzystanie treści – pod warunkiem zachowania niniejszej informacji licencyjnej i wskazania autorów jako właścicieli praw do tekstu. Treść licencji dostępna jest na stronie http:// creativecommons.org/licenses/by/4.0. Wydawca Polskie Towarzystwo Botaniczne 00-478 Warszawa, A. Ujazdowskie 4 e-mail: [email protected] http://pbsociety.org.pl Wydawnictwo Towarzystwo Wydawnictw Naukowych LIBROPOLIS Sp. z o.o. 20-081 Lublin, ul. Stanisława Staszica 12, lok. 3 e-mail: [email protected] www.libropolis.pl Druk i oprawa Wydawnictwo POLIHYMNIA Sp. z o.o. ul. Deszczowa 19, 20-832 Lublin, tel./fax 81 746-97-17 e-mail: [email protected] www.polihymnia.pl Publikacja dofi nansowana ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Lublinie Recenzenci Dr hab. inż. Jan Bodziarczyk Zakład Bioróżnorodności Leśnej, Uniwersytet Rolniczy, Kraków Prof. dr hab. Bożenna Czarnecka Zakład Ekologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin Dr hab. Ewa Fudali, prof. nadzw. UP Katedra Botaniki i Ekologii Roślin, Uniwersytet Przyrodniczy, Wrocław Dr Janusz Krechowski Zakład Botaniki, Uniwersytet Przyrodniczo-Humanistyczny, Siedlce Dr hab. Leszek Kucharski, prof. nadzw. UŁ Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin, Uniwersytet Łódzki Prof. dr hab. Józef Krzysztof Kurowski Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin, Uniwersytet Łódzki Dr Ewa Pirożnikow Politechnika Białostocka, Zamiejscowy Wydział Leśny w Hajnówce Dr Marek Wierzba Pracownia Badań Ekologicznych „NATURA”, Siedlce Dr hab. Agata Wołczańska Zakład Botaniki i Mykologii, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin Spis treści Od redaktora ....................................................................................................... 7 Między Wisłą a Bugiem I. Międzyrzecze Wisły i Bugu – warunki geologiczne i przewodnie cechy rzeźby ........................................................................................... 11 II. Lubelszczyzna dawniej – tradycje budownictwa mieszkalnego i upraw rolniczych ................................................................................. 21 Wyżyna Lubelska i obszary przyległe III. Zieleń Lublina jako element architektury miasta .................................. 37 IV. Ogród Botaniczny UMCS – królestwo roślin z różnych regionów świata . 53 V. Wąwozy w krajobrazie północno-zachodniego skraju Wyżyny Lubelskiej . 69 VI. Po Kazimierzu i okolicach briologicznymi ścieżkami Mariana Kuca i Kazimierza Karczmarza ...................................................................... 87 VII. Lasy Kozłowieckie – roślinność wzgórz morenowych, dolin rzecznych i stawów .................................................................... 101 Polesie VIII. Ekosystemy wodne i torfowiskowe Polesia Zachodniego – różnorodność i problemy ochrony ..................................................... 113 IX. Torfowiska węglanowe Polesia: stan, zagrożenia i ochrona ............... 127 X. Poleska dolina Bugu – walory przyrodnicze i kulturowe .................... 143 Roztocze XI. Roztocze – przedpole Karpat. Charakterystyka środowiska przyrodniczego .................................................................................... 167 XII. Roztocze Zachodnie i Środkowe: śladami Ordynacji Zamojskiej ....... 189 XIII. Krajobrazy roślinne Roztocza i strefy krawędziowej .......................... 215 XIV. Roztocze polskie i ukraińskie – ochrona dziedzictwa naturalnego .... 229 XV. Lwów – miasto zabytków, parków i ogrodów ..................................... 251 Dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe XVI. Fotografi e .............................................................................................. 267 „Klematis”, linoryt (Z. Jóźwik, 2002) Od redaktora Po trzydziestu sześciu latach Zjazd Polskiego Towarzystwa Botanicznego po- wraca do Lublina. Jak dotąd Lublin gościł Botaników Polskich czterokrotnie – w latach 1946 (20. Zjazd), 1954 (28. Zjazd), 1964 (37. Zjazd) i 1980 (45. Zjazd). W 1980 r., w którym zapoczątkowany został proces późniejszych głębokich przemian społeczno-politycznych w kraju – z powodu trudności fi nansowych i organizacyjnych – nie było możliwe zaproponowanie uczestnikom wielu tras terenowych do wyboru, ani też przygotowanie obszernej monografi i poświęco- nej tym sesjom. Zresztą, pierwsze takie opracowanie z prawdziwego zdarzenia ukazało się dopiero w 1995 r., z okazji jubileuszowego 50. Zjazdu w Krakowie. W 1980 r. zrealizowano tylko dwie wycieczki botaniczne: do Roztoczańskiego Parku Narodowego (rezerwaty leśne „Bukowa Góra” i „Nart-Czerkies”) i na Pa- góry Chełmskie – obszar kredowych wzniesień (rezerwat „Stawska Góra”) i tor- fowisk węglanowych (rezerwat „Brzeźno”). Prowadzili je wówczas dwaj znani geobotanicy lubelscy, zmarli w 2015 r., Profesorowie Krystyn Izdebski i Domi- nik Fijałkowski. W przygotowanym z okazji lubelskiego Zjazdu wydawnictwie, wykonanym metodą offsetową (przedruk z maszynopisu), liczącym 135 stron formatu A5, materiały poświęcone sesjom terenowym zajęły… sześć stron. Będąc jedyną osobą spośród członków Komitetu Organizacyjnego poprzed- niego Zjazdu PTB w Lublinie, wówczas na początku swojej naukowej drogi, po latach czuję się w obowiązku dopełnić tamten program. Z niemałym wzrusze- niem oddaję dzisiaj do rąk P.T. Czytelników monograf i ę poświęconą prezentacji dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego regionów środkowowschodniej Pol- ski i zachodniej Ukrainy, które mogą poznać uczestnicy 57. Zjazdu w trakcie sesji terenowych. Proponujemy wyjazdy zarówno w bardzo znane, jak i mniej znane regiony położone na międzyrzeczu dwóch dużych rzek – Wisły i Bugu, w obsza- rze pod wieloma względami granicznym, a przez to niezwykle interesującym. Z fi zycznogeografi cznego punktu widzenia międzyrzecze Wisły i Bugu, nie tylko w skali Polski, ale i całego kontynentu europejskiego, jest obszarem wyjątkowym, bo zaliczanym do dwóch odmiennych megaregionów: Pozaalpej- skiej Europy Środkowej – część zachodnia obszaru oraz Niżu Wschodnioeuro- pejskiego – jego część wschodnia. Przez ten obszar przebiegają ważne granice geobotaniczne – między Działem Bałtyckim (Pas Wielkich Dolin i Pas Wyżyn Środkowych) i Działem Stepowo-Leśnym. Ponadto ukraińska część makrore- gionu Roztocze stanowi europejski dział wodny rozdzielający zlewiska Morza Bałtyckiego (dorzecze Wisły) i Morza Czarnego (dorzecze Dniestru). Przez Roz- tocze przebiega wschodnia lub północno-wschodnia granica zwartego zasięgu takich ważnych gatunków drzew, jak jodła, buk czy cis, ale także roślin zielnych reprezentujących element górski na niżu. Z kolei jeziorno-torfowiskowa kraina Polesie jest ostoją wielu roślin elementu borealnego, zaś chełmskie torfowiska węglanowe mogą się poszczycić największym nie tylko w skali Polski, ale i Eu- ropy areałem zbiorowiska kłoci wiechowatej. Dolina Bugu, biorącego swój po- czątek na wschód od krańców Roztocza Lwowskiego, należy do najmniej prze- kształconych dolin rzecznych w Polsce i Europie. Koryto tej rzeki na znacznym odcinku wyznacza granicę państwową – pomiędzy Polską i Ukrainą oraz Polską i Białorusią, a od ponad dekady stanowi także wschodnią granicę NATO i Unii Europejskiej. Obszar tzw. ściany wschodniej Polski oraz zachodnie regiony Ukrainy są nie mniej ważne również ze względów kulturowych czy etniczno-wyznaniowych. Od końca I tysiąclecia n.e. ścierały się tutaj wpływy Polski i Rusi, tędy przebie- gała granica między osadnictwem z dominacją ludności polskiej a osadnictwem z przewagą ludności ruskiej (rusińskiej), granica między Kościołem katolickim i Cerkwią prawosławną, po unii brzeskiej Kościołem obrządku bizantyńsko- -ukraińskiego, zwanego greckokatolickim lub unickim. Swoje piętno odcisnęła też wielowiekowa obecność Żydów. Współczesny krajobraz środkowowschod- niej Polski i zachodniej Ukrainy wciąż znaczą świątynie wszystkich wyznań – kościoły, cerkwie prawosławne i unickie, synagogi i zbory. Mam nadzieję, że niniejsza publikacja poszerzy nie tylko wiedzę geografi czną i geobotaniczną, ale i historyczną Czytelników, zachęcając do ponownego odwiedzenia regionów między Wisłą i Bugiem. Pragnę podziękować wszystkim Osobom i Instytucjom, które przyczyniły się do przygotowania publikacji i organizacji sesji terenowych. Dziękuję Auto- rom tekstów i fotografi i, którzy przybliżyli Czytelnikom walory krajobrazów ro- ślinnych i kulturowych oraz Recenzentom prac, z różnych ośrodków naukowych w kraju, którzy dołożyli starań, aby prezentowane materiały miały właściwą treść i formę. Druk monografi i dofi nansował Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowi- ska i Gospodarki