PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA ŚRODOWISKA OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz OBORNIKI WIELKOPOLSKIE (433) Warszawa 2005 Autorzy: Katarzyna Strzemińska**, Robert Formowicz**, Anna Pasieczna**, Aleksandra Dusza**, Izabela Bojakowska**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Krystyna Wojciechowska** Główny koordynator MGP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny: Katarzyna Strzemińska** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska** ** – Państwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** – Przedsiębiorstwo Geologiczne „POLGEOL” S. A., ul. Berezyńska 39, 03-908 Warszawa ISBN Copyright by PIG and MŚ, Warszawa 2005 Spis treści I. Wstęp – K Strzemiń ska...................................................................................................... 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – K Strzemińska ......................................... 5 III. Budowa geologiczna – K Strzemiń ska .............................................................................. 8 IV. Złoża kopalin – K Strzemiń ska........................................................................................ 10 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – K Strzemiń ska....................................................... 15 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – K Strzemińska .................................. 17 VII. Warunki wodne – K. Strzemińska, R. Formowicz........................................................... 19 1. Wody powierzchniowe................................................................................................. 19 2. Wody podziemne.......................................................................................................... 20 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 23 1. Gleby – A. Pasieczna, A. Dusza................................................................................... 23 2. Osady wodne – I. Bojakowska ..................................................................................... 25 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec.............................................. 27 IX. Składowanie odpadów – K. Wojciechowska ................................................................... 30 X. Warunki podłoża budowlanego – K Strzemiń ska............................................................ 41 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – K. Strzemińska, R. Formowicz................................... 42 XII. Zabytki kultury – K Strzemiń ska..................................................................................... 49 XIII. Podsumowanie – K Strzemiń ska ..................................................................................... 52 XIV. Literatura ......................................................................................................................... 54 I. Wstęp Arkusz Oborniki Wielkopolskie Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGP) został wykonany w Oddziale Górnośląskim Państwowego Instytutu Geologicznego w Sosnowcu w 2005 roku. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne informacje zamieszczone na arkuszu Oborniki Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 1998 roku w Przedsiębiorstwie Geologicznym „PROXIMA S.A.” Oddział w Poznaniu (Faleński, 1998). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcją opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski” (Instrukcja..., 2005). Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach infor- macyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podłoża budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adre- sowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji pań- stwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu prze- strzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte w mapie mogą być wykorzysty- wane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projek- tów i planów zagospodarowania przestrzennego, a także w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykony- waniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Materiały do wykonania mapy zebrano w Wielkopolskim Urzędzie Wojewódzkim w Poznaniu, Wojewódzkim Inspektoracie Ochrony Środowiska w Poznaniu, starostwach po- wiatowych w Szamotułach, Obornikach i Poznaniu, w urzędach miast i gmin, w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie, Instytucie Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz u użytkowników złóż. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem tereno- wym przeprowadzonym w marcu 2005 roku. Informacje dotyczące złóż kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o złożach i wystąpieniach kopalin. 4 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar objęty arkuszem Oborniki Wielkopolskie ograniczają następujące współrzędne geograficzne: 16º45'-17º00' długości geograficznej wschodniej i 52º30'-52º40' szerokości geo- graficznej północnej. Administracyjnie omawiany teren znajduje się w środkowej części województwa wiel- kopolskiego i obejmuje część powiatu obornickiego (z fragmentami gminy Oborniki i miasta Oborniki), część powiatu poznańskiego (fragmenty gmin: Rokietnica, Suchy Las, Czerwonak, Murowana Goślina i miasta Murowana Goślina), niewielki fragment miasta Poznań oraz gmi- ny Rogoźno, należącej do powiatu wągrowieckiego. Według podziału fizycznogeograficznego Polski (Kondracki, 2001) omawiany rejon po- łożony jest w obrębie prowincji Niżu Środkowoeuropejskiego, podprowincji Pojezierzy Połu- dniowobałtyckich (Fig. 1). Prawie cały obszar – poza jego północno-zachodnią częścią - nale- ży do makroregionu Pojezierza Wielkopolskiego. Dolinę Warty, o przebiegu południowy wschód - północny zachód zajmuje mezoregion Poznański Przełom Warty. Na zachód od do- liny rozciąga się mezoregion Pojezierza Poznańskiego, a na wschód i północny wschód od niej - mezoregion Pojezierza Gnieźnieńskiego. Północno-zachodnią część arkusza zajmuje mezoregion Kotliny Gorzowskiej należący do makroregionu Pradoliny Toruńsko-Eberswal- dzkiej. Pojezierze Poznańskie jest wysoczyzną, w obrębie której wydzielono 8 wyraźnie wyod- rębniających się regionów. W obrębie arkusza są to mikroregiony: Równina Szamotulska i Wzgórza Owińsko-Kierskie. Równina Szamotulska rozciąga się na lewym brzegu Warty i jest to dość płaska morena denna, o wysokościach nieprzekraczających 80-90 m n.p.m. Równinę rozcinają dopływy Warty. Jeziora są nieliczne. W użytkowaniu ziemi mezoregionu dominują pola uprawne na glebach brunatnoziemnych, miejscami czarnych bagiennych. Wzgórza Owińsko-Kierskie rozciągają się w południowej części omawianego obszaru. Są to pagórki morenowe powstałe w fazie poznańskiej. Poznański Przełom Warty jest mezoregionem, który łączy pradoliny Warciańsko- Odrzańską i Toruńsko-Eberswaldzką. Ponad aluwialne dno doliny rozciągające się na wyso- kościach od 45 do 48 m n.p.m. wznosi się piaszczysty taras z wydmami oraz tarasy wyższe. Na omawianym obszarze dolinę porastają lasy. Pojezierze Gnieźnieńskie obejmuje obszary ukształtowane w poznańskiej fazie zlodo- wacenia wisły. Występuje tu głównie glina morenowa, a powstałe na niej gleby należą do brunatnoziemów. Jest to dobrze zagospodarowana kraina rolnicza. 5 Kotlina Gorzowska była szlakiem odpływu na zachód wód lodowcowo-rzecznych w subfazie krajeńsko-wąbrzeskiej oraz w fazie pomorskiej. W jej skład wchodzą 4 submezo- regiony. Omawiany obszar należy do submezoregionu Obornickiej Doliny Warty. Dolina osiąga tu od 2 do 4 km szerokości. Jej dno jest zajęte przez łąki, a na wyższych tarasach rosną bory sosnowe. Fig. 1 Położenie arkusza Oborniki Wielkopolskie na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrac- kiego (2001) 1. – granica makroregionu, 2 – granica mezoregionu, Pojezierza Południowobałtyckie Mezoregiony Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej: 315.33 – Kotlina Gorzowska Mezoregiony Pojezierza Wielkopolskiego: 315.51 – Pojezierze Poznańskie; 315.52 – Poznański Przełom Warty; 315.53 – Pojezierze Chodzieskie; 315.54 – Pojezierze Gnieźnieńskie; 315.56 – Równina Wrzesińska Obecna rzeźba powierzchni arkusza zawdzięcza swe ukształtowanie erozyjno- akumulacyjnej działalności lądolodu oraz wód roztopowych. Głównym elementem w morfo- logii tego obszaru jest dolina Warty. Południowy jej odcinek, o przebiegu południkowym, ma charakter doliny przełomowej, o wąskim dnie i stromych krawędziach, osiągających wyso- kość do około 50 m. Dalej ku północy dolina rozszerza się, tworząc liczne zakola i starorze- cza. 6 Najbardziej urozmaicona pod względem hipsometrycznym jest południowa i północno- wschodnia część obszaru arkusza. Jest to obszar pagórków czołowomorenowych o wysoko- ściach od kilku do kilkunastu metrów, wśród których znajdują się liczne zagłębienia. Część z nich wypełniona jest wodą tworząc malownicze jeziorka. Pagórki morenowe osiągają w kul- minacjach wysokości bezwzględne od około 100 m n.p.m. w Radojewie, 108,2 m n.p.m. (Gó- ra Napoleona) w rejonie Golęczewa do 122,8 m n.p.m. w rejonie Pacholewa. Największą obszarowo część terenu arkusza pokrywa wysoczyzna dennomorenowa, na ogół falista,