Pracę tę dedykujemy Tym, Którzy zaprosili nas w Góry, uczyli nas Ich i pozwolili wśród Nich pozostać, Rodzinom z Gorców; dziś - naszej Wielkiej Rodzinie: Marii i Marianowi Krzyśkom, Hance i Zdzisławowi Błachutom, Irenie i Józefowi Królczykom, Małgorzacie i Jarosławowi Buczkom, Monice i Krzysztofowi Dobrzyńskim, Janinie i Stanisławowi Królom, Annie i Józefowi Czajkom, Jadwidze i Jackowi Czajkom, Anecie i Wojciechowi Smreczkom, Mirosławie Zaziąbło-Hubiak i Tomaszowi Hubiakowi, Krystynie i Januszowi Tomasiewiczom, Annie i Markowi Kurzejom, Natalii i Wojciechowi Muletom; oraz: Wojciechowi Śliwińskiemu, Robertowi Kowalskiemu, Krzysztofowi Marchewce, Michałowi Maciaszkowi. W naszej wdzięcznej pamięci pozostają Ci, co się minęli, śp. Jan Masiarczyk, śp. Franciszek Krzyśko, śp. Stanisław Sędzimir, śp. Marian Kacwin. Bez Nich nie byłoby tego opracowania. Autorzy. INWENTARYZACJA ZASOBÓW NATURALNYCH I KULTUROWYCH DO SZLAKU KULTURY WOŁOSKIEJ NA TERENIE WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO Część II. Inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego - Architektura, (Zagadnienie kultury materialnej, architektury, ruralistyki, krajobrazu naturalno- kulturowego). Wykonano na Politechnice Krakowskiej im. Tadeusza Kościuszki, w Instytucie Architektury Krajobrazu, w Zakładzie Krajobrazu Otwartego i Budowli Inżynierskich, na zlecenie Małopolskiego Urzędu Marszałkowskiego Dyrektor Instytutu Architektury Krajobrazu dr hab. inż. arch. Agata Zachariasz, profesor PK, Kierownik Zakładu Krajobrazu Otwartego i Budowli Inżynierskich dr hab. inż. arch. Zbigniew Myczkowski, profesor PK Zespół autorski: dr hab. inż. arch. Jadwiga Środulska-Wielgus dr inż. arch. Krzysztof Wielgus Kraków, 2018 1 INWENTARYZACJA ZASOBÓW NATURALNYCH I KULTUROWYCH DO SZLAKU KULTURY WOŁOSKIEJ NA TERENIE WOJEWÓDZTWA MAŁOPOLSKIEGO Inwentaryzacja dziedzictwa kulturowego - architektura, SPIS TREŚCI OPIS I. Wstęp...................................................................................................................................................5 I.1. "Na nowo wołoskim szlakiem". Cel, zakres, przedmiot, układ opracowania.......................5 I.2. "Syćka po wałasku" - metoda opracowania, uzasadnienie wyboru obszarów i obiektów inwentaryzacji.............................................................................................................................6 I.3. "Droga za nami" - czyli zarys stanu badań...........................................................................9 II. Wołoskie ślady w architekturze i krajobrazie Małopolski ........................................................15 II.1 "Wołoskie wędrowanie - wołoskie budowanie". Wzorce i kryteria inwentaryzacji.........15 II.1.1. Wołosi w Karpatach i Małopolsce, zarys informacji o wędrówkach i osadnictwie wołoskim.....................................................................................15 II.1.2 Układy wsi..........................................................................................................18 II.1.3. Układy zabudowy..............................................................................................19 II.1.4. Formy budowli..................................................................................................21 II.1.5. Formy zdobnicze...............................................................................................31 II.1.6. Specjalne formy krajobrazowe..........................................................................41 II.1.7. Czy istnieje "wołoski krajobraz?" - w poszukiwaniu śladów wołoskiego krajobrazu naturalno-kulturowego..................................................................44 II.2. Kartoteka "wołoskiego krajobrazu"..................................................................................46 II.2.1. Jak to działa? - rodzaje i zawartość kart.......................................................... 46 II.2.2. Komentarz do kartoteki - przegląd wsi........................................................... 48 2 Powiat gorlicki............................................................................................. 48 Bodaki, Gmina Sękowa............................................................................................ 48 Obiekty w Skansenie im. Prof. Reinfussa w Szymbarku, Gmina Gorlice. ...................... 50 Powiat nowosądecki.................................................................................... 50 Powroźnik, Gmina Muszyna.................................................................................... 50 Wierchomla, Gmina Piwniczna-Zdrój...................................................................... 50 Obiekty w Skansenie Etnograficznym w Nowym Sączu, gmina Nowy Sącz....... 51 Powiat nowotarski....................................................................................... 51 Łapsze Niżne, Gmina Łapsze Niżne......................................................................... 51 Łapsze Wyżne, Gmina Łapsze Niżne....................................................................... 51 Trybsz, Gmina Łapsze Niżne.................................................................................... 52 Ochotnica Dolna, Gmina Ochotnica Dolna.............................................................. 52 Ochotnica Górna, Gmina Ochotnica Dolna.............................................................. 52 Tylmanowa (Klempy, Króle), Gmina Ochotnica Dolna........................................... 53 Zubrzyca Górna i Dolna, Gmina Jabłonka............................................................. 54 Lipnica Wielka, Gmina Lipnica Wielka.................................................................. 54 Lipnica Mała, Gmina Jabłonka................................................................................ 54 Kiczory, Gmina Lipnica Wielka............................................................................... 55 Obiekty w Skansenie Etnograficznym w Zubrzycy Górnej, Gmina Jabłonka...................................................................................................................... 56 Powiat tatrzański...........................................................................................56 Czarna Góra, Gmina Bukowina Tatrzańska..............................................................56 Powiat suski...................................................................................................57 Białka, Gmina Maków Podhalański.......................................................................... 57 3 Skawica, Gmina Zawoja........................................................................................... 57 Zawoja, Gmina Zawoja.............................................................................................. 57 III. Podsumowanie. "Chadzali Wałasi" - wołoskie echa i ślady w krajobrazie Małopolski........ 58 III.1. Poszukiwane treści i kryteria ich wyboru (synteza). ..................................................... 58 III.2. Poszukiwane formy i uzasadnienie ich wyboru (synteza). ........................................... 60 III.3. Poszukiwane lokalizacje i kryteria ich wyboru. (synteza). ........................................... 61 III.4. Najcenniejsze przykłady zespołów zabudowy w krajobrazie....................................... 64 III.5. Wnioski............................................................................................................................66 III. Zhrnutie - "chádzali Valaši" (podsumowanie w języku słowackim)...................................... 67 Aneks........................................................................................................................................75 1. Spis obiektów wpisanych do rejestru zabytków............................................................................... 75 2. Dostępność obiektów w parkach etnoraficznych ............................................................................ 81 3. Literatura.......................................................................................................................................... 82 KATALOG KART INWENTARYZACJI DZIEDZICTWA KULTUROWEGO - ARCHITEKTURY, NA SZLAKU KULTURY WOŁOSKIEJ 4 I. Wstęp I.1. "Na nowo wołoskim szlakiem". Cel, zakres, przedmiot, układ opracowania. Ftorendy przejdom owiecki - przejdom i Wałasi Ftorendy prześli Wałasi - pójdziymy i My Szlak Kultury Wołoskiej realizowany w ramach Programu Interreg V-A Polska – Słowacja 2014 - 2020, jest jednym z etapów koncepcji odbudowy wspólnoty Karpat w oparciu o fenomen migracji i osadnictwa wołoskiego które przez około 500 lat stanowiło środek i równocześnie przyczynę zagospodarowywania jednego z najważniejszych pasm górskich Europy. Przenoszenie szeroko rozumianej kultury, unikatowej swą ponadetnicznością; oddziaływanie indukcyjne - wzbudzanie nowych zjawisk i inspiracji bez dosłownej, dokonywanej przmocą fizyczną lub ekonomiczną aplikacji wzorców, raczej drogą ich atrakcyjności i dobrych przykładów - to niezwykle cenne cechy dawnej wołoskiej transhumancji. Uczy ona wartości integracji. Myśl ta towarzyszyła od prawie 20 lat twórcom pierwszych koncepcji łączenia odnowy pasterstwa, turystyki kulturowej, ochrony krajobrazu naturalno-kulturowego w formie współczesnego wcielenia wołoskiego wędrowania. Jest nim szlak turystyki kulturowej, początkowo sprawdzony w postaci wyznakowania 19- kilometrowego odcina w Ochotnicy Górnej, obecnie rozwijany w nieco innej postaci do skali trzech województw w Polsce i dwóch ich odpowiedników - krajów - na Słowacji. Być może inicjatywa, u której początków leży intelektualny zaczyn prekursorów