BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №2 Humanitar elmlər seriyası 2014 UOT 94 (479.24) ŞƏKİ RAYONUNUN 1991-2009-cu İLLƏRDƏ İNZİBATİ - ƏRAZİ BÖLGÜSÜ VƏ ONA EDİLƏN DƏYİŞİKLİKLƏR A.Ə.MƏMMƏDOVA, U.M.PAŞAYEVA Bakı Dövlət Universiteti [email protected]; [email protected] Məqalə Azərbaycan Respublikasının siyasi-iqtisadi-mədəni həyatında mühüm rol oynamış Şəki rayonunun inzibati-ərazi bölgüsünə həsr olunmuşdur. 1991-ci ildə Azərbaycanın müstəqilliyinə qovuşduğu tarixdən rayonun inzibati-ərazi quruluşunda və əhalisinin sayında baş verən dəyişikliklər siyahıyaalma materialları əsasında izlənilmiş və rayonun inkişaf tempini, əhalinin artım sayına təsir göstərən səbəbləri görməyə imkan verən nəticələr əldə edilmişdir. Açar sözlər: Şəki, Şəki rayonu, Azərbaycan Respublikası 1991-ci ildə Azərbaycan dövlət müstəqilliyinə yenidən qovuşanda döv- lətçilik tariximizdə mühüm rol oynamış ərazilərimizdən olan Şəki inzibati cəhətdən tərkibində respublika tabeli şəhərin, qəsəbə və kənd yaşayış məntəqə- lərinin olduğu rayon idi. Rayon sovet dövründə də özünün mühüm strateji-iqti- sadi-mədəni əhəmiyyətini saxlamış və Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonuna daxil olan digər rayonlar – Balakən, Zaqatala, Qax, Oguz, Oəbələ rayonları arasında əlaqələndirici funksiyası daşıyan mərkəz rolunu oynamışdır1. 1999-cu 1 Rayon – inzibati-ərazi bölgüsü ilk dəfə olaraq 1930-cu ildə Azərbaycan SSRİ-də tətbiq edilmişdir. Azərbaycan dövlət müstəqilliyinə qovuşduqdan sonra isə respublikada bu inzibati- ərazi bölgüsü saxlanılmışdır. Azərbaycan Respublikasının “Ərazi quruluşu və inzibati ərazi bölgüsü haqqında” qanununun 5-ci maddəsinə əsasən Azərbaycan Respublikasının ərazi quruluşunu Azərbaycan Respublikasının ərazisində yerləşən rayon, şəhər, qəsəbə və kənd statusuna malik olan ərazi vahidləri təşkil edir ki, hər bir ərazi vahidinin sərhədi, adı və onun ərazisində daimi yaşayan əhalinin sayı müəyyən olunur. Ərazi vahidlərinə şəhər, qəsəbə və kənd statusu onların ərazisində daimi yaşayan əhalinin sayından və ya əksəriyyətinin məşğul olduğu fəaliyyət (təsərrüfat) növündən, ərazinin sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsindən, istehsalat, yaxud sosial-mədəni infrastrukturun ixtisaslaşmasından və müvafiq ərazidə həyata keçirilən dövlət funksiyalarından asılı olaraq verilir. Qanuna əsasən, Azərbaycan Respublika- sının rayonları onların ərazisində yerləşən ayrı-ayrı şəhərlərdən, qəsəbələrdən, kəndlərdən və inzibati-ərazi dairələrindən təşkil olunur (1). 140 il əhali siyahıyaalmasına əsasən Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonuna daxil olan rayonların həmin ilə inzibati-ərazi bölgüsü aşağıdakı kimi olmuşdur. Cədvəl 1 1999-cu ildə Azərbaycan Respublikası və Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonu üzrə inzibati-ərazi bölgüsü İnzibati-ərazi vahidlərinin sayı Şəhərlər Şəhər tipli Qəsəbələr Kənd Cəmi o cümlədən qəsəbələr, yaşayş Respublika Nax.MR Rayon fəhlə məntəqələri tabeliyində tabeliyində tabeliyində qəsəbələri Azərbaycan 69 11 3 55 132 83 4227 Respublika sı üzrə: Balakən 1 - - 1 1 - 57 Qax 1 - - 1 - - 58 Qəbələ 1 - - 1 - - 61 Oğuz 1 - - 1 - - 33 Şəki 1 1 - - 1 - 65 Zaqatala 1 - - 1 1 2 60 Mənbə: Azərbaycan Respublikası Əhalinin Siyahıyaalınması 1999-cu il, Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı: Səda, 2000, I hissə, 566 s., s.12-13. Cədvəldən göründüyü kimi, Şəki rayonu 67 inzibati-ərazi vahidinə - 1 respublika tabeli şəhər, 1 şəhər tipli qəsəbə, 65 kənd - bölünmüşdü. Qeyd edək ki, Şəki rayonu ərazisinin sahəsinə və inzibati-ərazi vahidlərinin sayına görə Şəki- Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonuna daxil olan 6 rayon arasında birinci gəlir. Cədvəl 2 Şəki-Zaqatala iqtisadi-coğrafi rayonuna daxil olan rayonların ərazisi, əhalisinin sayı və sıxlığı (1 kv.km. nəfər) 1999-cu il siyahıyaalmasına əsasən Rayonlar-şəhərlər Yaranma Ərazi (min Əhalinin sayı Əhalinin sıxlığı (1 tarixi kv.km.) (nəfər) kv.km. nəfər) Azərbaycan - 86,6 7953438 92 Respublikası Şəki rayonu 08.08.1930 2.43 157353 65 Zaqatala rayonu 08.08.1930 1.35 107240 79 Oğuz rayonu 08.08.1930 1.22 36488 30 Qəbələ rayonu 08.08.1930 1.55 82803 53 Qax rayonu 08.08.1930 1.49 51161 34 Balakən rayonu 08.08.1930 0.92 83732 91 Mənbə:.Azərbaycan Respublikası Əhalinin Siyahıyaalınması 1999-cu il, Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı: Səda, 2000, I hissə, s.10-11. Şəki rayonu sahəsinə və əhalinin sayına görə Zaqatala, Balakən, Oguz, Qəbələ, Qax rayonları arasında birinci, əhalinin sıxlığına görə isə 6 rayon ara- sında Balakən və Zaqatala rayonlarından sonra gəlir (bax: cədvəl 2). Müqayisə üçün qeyd edək ki, 1989-cu ildə rayonun əhalisinin sayı 138069 nəfər olmuş- dur. Keçən 10 il ərzində və ya 1989-1999-cu il siyahıyaalmaları arasındakı müddətdə əhalinin sayı 157353 nəfərədək artmışdır ki, bunun da 63112 nəfəri 141 şəhər əhalisi, 94241 nəfəri isə kənd əhalisi idi. Deməli, 10 il ərzində rayon əhalisinin artım sayı 19284 nəfər olmuşdur (bax: cədvəl 3). Cədvəl 3 Azərbaycan Respublikasında və respublikanıin şəhər və rayonlarında əhalinin sayı və dəyişilməsi Rayonlar-şəhərlər Əhalinin sayı 1999-cu il 1989-cu ilə 1989-cu il 1999-cu il nisbətən (faizlə) Azərbaycan Respublikası 7021178 7953438 113.3 Şəki rayonu 138063 157353 114.0 Zaqatala rayonu 92185 107240 116.3 Qəbələ rayonu 72862 82803 113.6 Qax rayonu 44373 51161 115.3 Balakən rayonu 68300 83732 122.6 Oğuz rayonu 31815 36488 114.7 Mənbə:.Azərbaycan Respublikası Əhalinin Siyahıyaalınması 1999-cu il, Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı: Səda, 2000, I hissə, s.15-17. Son 2009-cu il siyahıyaalmasına görə, Şəki rayonunun əhalisinin sayı 1999-2009-cu illər ərzində 157353 nəfərdən 170733 nəfərədək yüksəlmiş, beləliklə, keçən 10 il ərzində bu rayonda əhalinin sayı 13380 nəfər artmışdır. Rəqəmlərin əvvəlki siyahıyaalmaların nəticələrilə müqayisəsi göstərir ki, əhalinin artım sayı əvvəlki illərə nisbətən xeyli azalmışdır. Belə ki, 1989-1999- cu il siyahıyaalmaları arasındakı müddətdə artım 19284 nəfər olmuşdursa, indi bu rəqəm 13380 nəfərə enmişdir. Deməli, müşahidə edilən artımın ozü də 10 il əvvəllə müqayisədə 5904 nəfər azdır (bax: cədvəl 3). Artım isə daha çox kənd əhalisinin sayında qeydə alınmışdı: kənd əhalisinin sayı 94241 nəfərdən 105.448 nəfərədək artmışdır. Statistik rəqəmlərə əsasən iki siyahıyaalma arasındakı müddətdə (1999-2009-cu illər) şəhər əhalisinin sayı cəmi 2173 nəfər artmış və 63112 nəfərdən 65285 nəfərə yüksəlmişdi. Beləliklə, 13380 nəfərlik artımın 11207 nəfəri kənd əhalisinin payına düşür (3,13; 4, 19). Şəki rayonunun ərazi və əhalisinə dair ümumi məlumatlarla tanışlıqdan sonra, rayonun tərkibindəki yaşayış məskənlərinə dair məlumatlara diqqət yetirək: 1999-cu il siyahıyaalmasına görə yaşayış məskənlərinin sayı 67 - 1 respublika tabeli şəhər, 1 şəhər tipli qəsəbə və 15 inzibati-ərazi vahidində birləşdirilmiş 65 kənd yaşayış məntəqəsi idi (3). 1999-2000-ci illərdə rayonun inzibati-ərazi quruluşunda edilən dəyişikliklər yaşayış məskənlərinin sayında özünü göstərir: 2 şəhər tipli qəsəbə və 31 kənd ərazi dairəsində birləşdirilmiş 68 kənd yaşayış məntəqəsi (4). 1999-cu il siyahıyaalma materiallarına əsasən, rayonun tərkibində olan inzibatı vahidlər arasında əhalisinin sayına görə birinci yerdə Şəki şəhəri - 63.112 nəfər gəlirdi. Əhalisinin ümumi sayı 5000 nəfərdən çox olan kəndlərin sayı 3 (Kiçik Dəhnə, Kiş, Baş Göynük) idi. 4 kəndin (Böyük Dəhnə, Qoxmuq, Oxud, Baş Zəyzid) əhalisinin sayı 4000 nəfəri ötmüşdü. 23 kəndin əhalisinin sayı 1000-2000 nəfər, 32 kəndin əhalisinin sayı 100-900 nəfər, 3 kəndin 142 əhalisinin sayı isə 66-95 nəfər arasında dəyişirdi. Rayonun tərkibində olan kəndlər Böyük Dəhnə, Kiçik Dəhnə, Baltalı, Qoxmuq, Oxud, Şəki və Kiş kəndləri istisna olmaqla 15 ərazi vahidində birləşdirilmişdilər. Ərazi vahidləri adətən bir-birinə çox yaxın olan, hətta bəzilərində qaynayıb qarışmış kəndləri özündə birləşdirirdi. Lakin bəzən əksinə də olurdu ki, bu məsələyə aşağıda aydınlıq gətirəcəyik. Baş Ğöynük, Baş Zəyzid, Cəyirli, Suçma ərazi vahidləri- nin hər birinə 2, Orta Zəyzid, İnçə ərazi vahidlərinə 3, Aydınbulaq, Cumay- kənd, Aşağı Küngüt, Baş Layısqı ərazi vahidlırinə 4, Turan, Baş Küngüt, Cəfərabad ərazi vahidlərinə 5, Daşüz ərazi vahidinə 6, Aşağı Göynük ərazi vahidinə 7 kənd daxil idi (3). Cədvəl 4 Şəki rayonu üzrə inzibati-ərazi bölgüsü və daimi əhalinin sayı (1999-cu il) Sıra Ərazi vahidinin Ərazi vahidləri Ərazi vahidlərinə aid Yaşayış məntəqələri sayı adı üzrə daimi əhalinin olan yaşayış məntəqələri üzrə daimi əhalinin sayı ümumi sayı Şəki rayonu 157353 -şəhər əhalisi 63112 -kənd əhalisi 94241 o,cümlədən: Böyük Dəhnə 4867 Kiçik Dəhnə 7266 Baltalı 1829 Qoxmuq 4243 Oxud 4603 Şəki 2761 Şəki şəhəri 61415 Kiş 5974 Turan ŞTQ 1697 1. Turan ə/v 4624 Qaratorpaq 392 Bolludərə 410 Sarıca 964 Qayabaşı 1376 Çay Qaraqoyunlu 1482 2. Aydınbulaq ə\v 2599 Aydınbulaq 810 Əliyar 483 Şirinbulaq 747 Aşağı Daşağıl 559 3. Aşağı Göynük ə\v 7708 Aşağı Göynük 2258 Göndələn 903 Aşağı Layıski 1100 Abbas 582 II Biləcik 1014 I Biləcik 1379 Baqqal 472 4. Aşağı Küngüt ə/v 2527 Aşağı Küngüt 1202 Fazil 361 İbrahimkənd 661 Çapağan 303 5. Baş Göynük ə/v 7621 Baş Göynük 6839 Baş Şabalıt 782 6. Baş Zəyzid ə/v 5905 Baş Zəyzid 4326 Vərəzət 1579 143 7. Baş Küngüt ə/v 4462 Baş Küngüt 1365 Bideyiz 1153 Oraban 945 Baş Kəldək 914 Aşağı Kəldək 85 8. Baş Layısqı ə /v 5180 Baş Layıskı 1956 Cunud 882 Şin 1447 Qumux 895 9. Daşüz ə/v 3143 Daşüz 1294 Daşbulaq 444 Küdürlü 355 Qudula 864 Arıçılıq 120 Donuzçuluq 66 10. Cəfərabad ə/v 2903 Cəfərabad 1582 Təpəcənnət 500 Kəhrizoba 121 Göybulaq 605 Çolaxlı 95 11. Cəyirli ə/v 2566 Cəyirli 1851 Qozlubulaq 715 12. Cumaykənd ə/v 4219 Cumaykənd 1839 Babaratma 311 Qaradağlı 259 Şorsu 1810 13. Orta Zəyzid ə/v 4026 Orta Zəyzid