Polska terminologia archiwalna w źródłach Prawa Monika Płuciennik Polska terminologia archiwalna w źródłach Prawa CIP – Biblioteka Narodowa Płuciennik, Monika Polska terminologia archiwalna w źródłach prawa / Monika Płuciennik. – Warszawa : Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, copyright 2020 Recenzent naukowy dr hab. Waldemar Chorążyczewski Redaktor prowadzący Grzegorz Mędykowski Redakcja i korekta Izabella Rdzanek Skład, łamanie i opracowanie graficzne Anter-Poligrafia Andrzej Leśkiewicz Druk i oprawa Archiwum Państwowe w Przemyślu © Copyright by Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 2020 ISBN 978-83-65681-79-9 (miękka oprawa) 978-83-65681-80-5 (PDF) 978-83-65681-81-2 (Mobi) 978-83-65681-82-9 (ePub) Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych ul. Rakowiecka 2D 02-517 Warszawa www.archiwa.gov.pl Spis treści Wstęp . 7 Wykaz skrótów . 17 CZĘŚĆ I. POLSKA TERMINOLOGIA ARCHIWALNA W kontekŚCie hiStoryCZnym Rozdział 1. Początki kształtowania się polskojęzycznego słownictwa archiwalnego . 21 1. Początki polskiej terminologii archiwalnej . 21 2. Kształtowanie się polskiego słownictwa archiwalnego w okresie powojennym . 28 3. Pierwszy Polski słownik archiwalny . 31 4. Polski słownik archiwalny z roku 1974 . 36 Rozdział 2. Kolejne etapy rozwoju polskiej terminologii archiwalnej . 45 1. Drugi okres rozwoju polskiej terminologii archiwalnej . 45 2. Trzeci okres rozwoju polskiej terminologii archiwalnej . 53 Rozdział 3. Polska terminologia archiwalna na tle międzynarodowego słownictwa archiwalnego . 61 1. Obcojęzyczne słownictwo archiwalne . 61 2. Wielojęzyczna terminologia archiwalna . 63 3. Percepcja międzynarodowej terminologii archiwalnej w archiwistyce polskiej . 68 CZĘŚĆ II. PRAWNE I metodyCZne źródła terminologii arChiwalnej Rozdział 4. Prawne źródła terminologii archiwalnej . 85 1. Dekret o organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami . 86 2. Dekret o archiwach państwowych . 91 Rozdział 5. Terminologia archiwalna w ustawie o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach . 109 1. Geneza ustawy archiwalnej . 109 2. Analiza terminologiczna ustawy archiwalnej . 111 3. Słownictwo archiwalne w aktach prawnych powiązanych z ustawą archiwalną . 160 Rozdział 6. Terminologia archiwalna w wybranych źródłach prawa powszechnego . 189 Rozdział 7. Analiza terminologii wybranych przepisów metodycznych archiwistyki . 197 CZĘŚĆ III. ProCeS terminologiCZny arChiwiStyki Rozdział 8. Działalność terminologiczna w archiwistyce . 207 1. Przedmiot – pojęcie – termin – definicja . 208 6 2. Działalność terminologiczna . 211 3. Język archiwistyki . 213 4. Źródła pojęć i terminów archiwalnych . 216 Rozdział 9. Terminologiczna działalność systemowa . 227 1. Działalność systemowa w archiwistyce . 227 2. Etapy procesu terminologicznego . 230 Rozdział 10. Terminografia archiwistyki . 251 Zakończenie . 259 anekSy Aneks 1. Nowelizacje ustawy archiwalnej . 263 Aneks 2. Akty wykonawcze ustawy archiwalnej (1984–2017) . 266 Aneks 3. Zarządzenia realizujące delegacje ustawowe, wynikające z ustawy archiwalnej (1995–2007) . 271 Aneks 4. Akty prawne z wykazem terminów i definicji (1919–2015) . 273 Bibliografia . 307 Spis wykresów . 342 wstęp Język, a zwłaszcza jego słownictwo, niesie w sobie określony obraz świata, rejestrując jednocześnie strukturę myślenia i dotychczasowe doświadczenia zbiorowości ludzkiej. Początków słownictwa fachowego należy szukać co naj- mniej od momentu, gdy ewolucja poznawczej działalności człowieka dopro- wadziła do wykształcenia się wyspecjalizowanych form poznania. Wtedy to zaczęła rozwijać się nauka i technika, a wraz z nimi rodziła się coraz większa liczba nowych idei. Wzrost myślenia naukowego w ogólnym schemacie różnych form świadomości społecznej spowodował rozbicie językowego obrazu świata na potoczny i naukowy, w którym język nauki stale nadbudowuje się nad języ- kiem potocznym, nie uwalniając się całkowicie od jego struktury, zachowanej na poziomie myślenia potocznego. Różnica między słownictwem ogólnym a terminologią nauki będzie więc istnieć zawsze, gdyż wraz z pogłębianiem się wiedzy społeczeństwa następuje dalsza specjalizacja nauki i powstawanie nowych idei, pojęć i terminów. Wysoki status poznawczy nauka zawdzięcza metodom, jakie stosuje oraz językowi, którym się posługuje. Zharmonizowane słownictwo specjalistyczne stanowi podstawę uporządkowania wiedzy w każdej dziedzinie, a znaczenie terminologii jako instrumentu optymalizującego aparat pojęciowy nauki stale rośnie. Także w archiwistyce jest to jeden z ważniejszych problemów, będący przedmiotem bezustannych zainteresowań archiwistów. Zarówno w zakresie teo- rii archiwalnej, jak i działalności podstawowej archiwów wymagana jest bowiem znajomość pewnej liczby pojęć i odpowiadających im terminów, koniecznych do prawidłowego rozwoju nauki i wiedzy praktycznej. Precyzyjna terminologia jest podstawą formułowania praw i teorii naukowych, jest także niezbędna dla magazynowania i przetwarzania informacji naukowych oraz budowy specjali- stycznych systemów informacyjnych. Terminologia stanowi ogół terminów i słownictwa używanego w danej dziedzinie wiedzy, zwłaszcza nauki lub techniki1. Nadrzędnym jej celem jest usprawnienie procesów komunikowania się osób wypowiadających się na tematy wchodzące w zakres dziedzin, w których są specjalistami, a także dostosowywa- nie języka nauki do potrzeb i wymagań globalnej informacji i komunikacji. Upo- rządkowane specjalistyczne słownictwo stanowi również płaszczyznę niezbędną 1 Słownik języka polskiego, spj.pwn.pl (dostęp 10.04.2018 r.) 8 Wstęp do podjęcia komunikacji, transferu wiedzy i techniki z innymi dziedzinami. Współcześnie używana terminologia archiwalna współistnieje bezustannie ze słownictwem zawodowym, jakim posługują się historycy, prawnicy, informaty- cy, muzealnicy, bibliotekarze, pracownicy informacji, konserwatorzy, ekonomi- ści itp., czyli wszyscy, którzy utrzymują związki z pracą archiwów. Współpraca ta powoduje, że terminologia archiwalna rozszerza się, a niejednokrotnie wprost czerpie z dorobku dyscyplin pokrewnych, pozostawiając niejednokrotnie własne słownictwo na uboczu. Ciągła praca nad terminologią archiwalną jest więc wa- runkiem prowadzenia komunikatywnego dyskursu naukowego wewnątrzarchi- walnego oraz prawidłowego współistnienia archiwistyki z innymi dziedzinami i równomiernego z nimi rozwoju. Wpływ na kształtowanie terminologii naukowej ma wiele czynników, które jednocześnie determinują rozwój nauki. Należą do nich rozmaite motywy psy- chologiczne, jak i czynniki społeczne, w tym potrzeby praktyczne i zapotrze- bowania ekonomiczne społeczeństwa oraz interesy warstw i grup społecznych, a także wymagania techniki, prądy kulturowe, filozoficzne i religijne oraz po- glądy społeczności naukowej. Również procesy historyczne i uwarunkowania językowe determinują funkcjonowanie słownictwa nauki. Widać to wyraźnie na przykładzie burzliwych dziejów nauki polskiej. Pierwszy etap kształtowania się języków specjalistycznych w Polsce nastąpił w okresie staropolskim. Był to czas dominacji łaciny, obecnej w różnych sferach działalności, w tym w nauce, polityce, kościele, a także okres obecności języka niemieckiego w organizacji życia miejskiego i technice2. Znaczącą rolę w termi- nologii pełniły wówczas obcojęzyczne zapożyczenia, występujące równolegle z leksyką polską. Utrata państwowości pod koniec XVIII w. oraz antypolska polityka zaborców doprowadziły do ograniczenia możliwości rozwoju polskich języków specja- listycznych. I nastąpiło to w czasie, na który w Europie przypadał początek kształtowania się archiwistyki jako nauki. Już na wstępie więc polska termino- logia archiwalna napotykała na poważne trudności w równoległym jej rozwoju z terminologiami obcymi. Odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. zakończyło 123-letni okres walki w obronie kultury i nauki języka polskiego i otworzyło przed polską nauką nowe możliwości. Także środowisko archiwistów przystąpiło do prac nad terminologią archiwistyki. Główną areną roztrząsań terminologicznych stało się czasopismo „Archeion”, w którym publikowali m.in. Kazimierz Konarski3, Józef 2 A. Topulos, Problemy terminologii naukowej i technicznej, Warszawa 1979, s. 5. 3 K. Konarski, Z zagadnień nowożytnej archiwistyki polskiej, „Archeion”, t. 1, 1927, s. 106–124; idem, Nowożytna archiwistyka polska i jej zadania, dodatek do czasopisma „Archeion”, t. 5 i 6, 1929, Warszawa 1929; idem, Terminologia archiwalna i jej problemy, „Archeion”, t. 18, 1948, s. 71–86; idem, ibid., Pod- stawowe zasady archiwistyki, t. 19–20, 1951, s. 19–104; idem, ibid., Z zagadnień nowożytnej archiwistyki polskiej, t. 1, 1927, s. 106–124; Pamiętnik IV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, w Poznaniu, t. 2, Protokoły, Lwów 1927. Wstęp 9 Siemieński4 i Ryszard Przelaskowski5. Prowadzone przez nich dyskusje wyzna- czyły podstawowy kierunek działań w zakresie terminologii archiwistyki, jednak brak ugruntowania polskiej teorii archiwalnej uniemożliwiał w tamtym czasie precyzyjne ustalenie pojęć archiwalnych i podjęcie prac terminograficznych. Dogodne warunki do podjęcia procesu terminologicznego archiwistyki na- stąpiły po II wojnie światowej i zaowocowały wydaniem dwóch polskich słow- ników archiwalnych w 1952 i 1974 r.6 Stanowiło to duży krok w zakresie teorii archiwalnej, nie wyczerpało jednak potrzeb środowiska. Głównie dlatego, że wydanie obu słowników zbiegło się ze znacznymi zmianami w archiwistyce, spowodowanymi rozwojem informacji naukowej, informatyki i cybernetyki oraz nauki o organizacji i zarządzaniu. Do archiwistyki zaczęły przenikać nowe pojęcia, zaczerpnięte z tych dziedzin, wymagające