Bos, A.S., Brouwer, J.W.L., Goslinga, H., Oddens, J., Ramakers, J.J.M. & Reiding, H. (red.). (2017). Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2017. Het volk spreekt. Amsterdam: Boom uitgevers Amsterdam Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2017 Het volk spreekt Bos, A.S., Brouwer, J.W.L., Goslinga, H., Oddens, J., Ramakers, J.J.M. & Reiding, H. (red.). (2017). Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2017. Het volk spreekt. Amsterdam: Boom uitgevers Amsterdam Bos, A.S., Brouwer, J.W.L., Goslinga, H., Oddens, J., Ramakers, J.J.M. & Reiding, H. (red.). (2017). Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2017. Het volk spreekt. Amsterdam: Boom uitgevers Amsterdam Het volk spreekt Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2017 Redactie: Anne Bos Jan Willem Brouwer Hans Goslinga Joris Oddens Jan Ramakers Hilde Reiding Centrum voor Parlementaire Geschiedenis Nijmegen Boom – Amsterdam Bos, A.S., Brouwer, J.W.L., Goslinga, H., Oddens, J., Ramakers, J.J.M. & Reiding, H. (red.). (2017). Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2017. Het volk spreekt. Amsterdam: Boom uitgevers Amsterdam Afbeelding omslag: Demonstratie voor een beter ouderenbeleid, januari 1982 [nationaal archief] Vormgeving: Boekhorst Design, Culemborg © 2017 Centrum voor Parlementaire Geschiedenis, Nijmegen Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektro- nisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder vooraf- gaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher. isbn 9789024415731 nur 680 www.boomgeschiedenis.nl www.bua.nl Bos, A.S., Brouwer, J.W.L., Goslinga, H., Oddens, J., Ramakers, J.J.M. & Reiding, H. (red.). (2017). Jaarboek ParlementaireINHOUD Geschiedenis 2017. Het volk spreekt. Amsterdam: Boom uitgevers Amsterdam Ten geleide 7 ARTIKELEN Mart Rutjes, ‘Het volk’ in Nederlandse parlementaire debatten. Een begrips- 9 geschiedenis Joris Oddens, Verzoekschriften aan het Bataafse parlement. Een terreinver- 19 kenning Maartje Janse, Omstreden petities. Het petitionnement en het probleem 31 van politieke legitimiteit, 1828-1878 Maarten van den Bos, Om de eenheid van regering, partij en land. Het debat 42 over kruisraketten in Nederland Wim Slagter, De stem van het volk op het Binnenhof. Ordeverstoringen in 51 de Tweede Kamer Harm Kaal en Fons Meijer, Het volk in beeld. Nederlandse politici op zoek 65 naar het volk in de jaren zestig en zeventig Tjitske Akkerman, Populisme in Nederland na 2002. Een bedreiging voor de 73 liberale democratie? SPRAAKMAKEND DEBAT Jan Willem Brouwer, Wie luistert het beste naar het volk? Het Oekraïne- 83 debat, 21 februari 2017 BRONDOCUMENT Vincent van de Griend, Burgerpost met pantoffels voor pvda-voorzitter Ko 97 Suurhoff, maart 1961. ‘Is dit serieus, zijn het querulanten of steekt er poli- tiek achter?’ UIT DE NOTULEN VAN DE MINISTERRAAD Hilde Reiding, d66 is de vvd-spelletjes beu. De kwestie-Bouterse, 101 26-27 augustus 1997 INTERVIEW Anne Bos en Hans Goslinga, ‘Het volk’ is een gevaarlijk begrip. Interview met 115 Eerste Kamerlid Hans Engels (d66) HERINNERINGEN/NECROLOGIEËN Ad Lansink, Een bijzondere Rotterdammer. Frans Jozef van der Heijden 123 (1938-2016) Bos, A.S., Brouwer, J.W.L., Goslinga, H., Oddens, J., Ramakers, J.J.M. & Reiding, H. (red.). (2017). Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2017. Het volk spreekt. Amsterdam: Boom uitgevers Amsterdam Eisso Woltjer, Een bruggenbouwer pur sang. Servaas Huys (1940-2016) 127 Onno Ruding, Een veelzijdig dienaar van de Rijksoverheid. Henk Koning 130 (1933-2016) Abraham Stemerdink, Een fijn mens, een trouwe kameraad. Ep Wieldraaijer 134 (1927-2017) Wim Meijer, Een creatieve, nieuwsgierige en lenige geest. Saskia Stuiveling 138 (1945-2017) Johan van Merriënboer, Voortrekker van het cda en gezelligheidsdrinker. 142 Jur Mellema (1923-2017) Max van Weezel, Afgeserveerd door haar eigen fractie. Elske ter Veld (1944-2017) 147 Menno de Bruyne, Een geacht afgevaardigde. Henk van Rossum (1919-2017) 151 Johan van Merriënboer, En dan denk ik aan Brabant… Gerrit Braks (1933-2017) 155 PARLEMENTAIRE KRONIEK Jan Ramakers, Het parlementaire jaar 2016-2017 161 RECENSIES Ineke Secker, Staatsman of technocraat? 183 Leon van Damme, Wim Treub als rokkenjager, politicus en intellectueel 185 Niels van Driel, Een eenzame, getuigende ‘geuzengestalte’ 187 Herman Langeveld, Het debat over extremismebestrijding in het interbellum 189 Jonathan Verwey, Zonder aanzien des persoons aan de schandpaal genageld 191 Jan Willem Brouwer, Meer echtgenote dan vorstin? 193 Margit van der Steen, De eeuwige tweede man. Sociaaldemocraat Wim 195 Meijer spreekt over zijn leven Paul Reef, Biografie van een charismatisch en authentiek socialist 197 Rein Jan Hoekstra, Coalitievorming in Nederland en Duitsland 199 J.Th.J. van den Berg, De kabinetsformatie: een levensgevaarlijk karwei 201 Petra Stienen, Mevrouw de minister is inmiddels een vertrouwd beeld 204 Joris Gijsenbergh, Het ‘nieuwe normaal’ 206 Suzanne de Lijser, Politiek boekenbal in de aanloop naar de verkiezingen 208 Fons Meijer, Verleden, heden en toekomst van de pvda 211 SIGNALEMENTEN 215 Noten 223 Lijst van afkortingen 239 Over de auteurs en de redactie 241 Bos, A.S., Brouwer, J.W.L., Goslinga, H., Oddens, J., Ramakers, J.J.M. & Reiding, H. (red.). (2017). Jaarboek ParlementaireTEN GELEIDE Geschiedenis 2017. Het volk spreekt. Amsterdam: Boom uitgevers Amsterdam Het is dit jaar honderd jaar geleden dat in Nederland het algemeen mannenkiesrecht werd ingevoerd; in 1919 volgde ook het kiesrecht voor vrouwen. Het volk werd politiek mondig. Ter gelegenheid van het eeuwfeest van deze democratische verworvenheid zullen verschillende evenementen plaatsvinden en historische publicaties verschijnen. De redactie van het Jaarboek Parlementaire Geschiedenis sluit zich graag aan bij de jubeljaren 2017-2019. Zij zal in de editie van dit jaar weliswaar niet zozeer terugkijken op de kiesrechtuitbreidingen zelf, maar kiest met het thema ‘het volk spreekt’ wel voor verbreding en verdieping van het historisch fenomeen waarvoor deze uitbreidingen symbool staan. Ook los van de herdenkingskalender is het volk alweer een tijdje hot, zowel onder historici als in de politiek. Natuurlijk zijn de kiezers, de mensen in het land, de hard- werkende Nederlanders, of hoe zij door de jaren heen ook genoemd zijn, nooit echt weggeweest uit het blikveld van politici, maar zoals Mart Rutjes en Tjitske Akkerman in dit jaarboek laten zien, is er de afgelopen decennia sprake van verschillende ont- wikkelingen – de opkomst van het populisme niet in de laatste plaats – die maken dat de (veronderstelde) wensen en grieven van burgers zichtbaarder zijn geworden in het politieke debat. Zelfs ‘het volk’ als begrip is de laatste jaren weer in toenemende mate salonfähig geworden. Historici liepen in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw al eens warm voor ‘history from below’, maar daarna maakte dit plaats voor andere modes. Inmiddels is geschiedenis van onderaf weer helemaal terug, nu ontdaan van de marxistische agenda van weleer, en is deze stroming ook internationaal vooral popu- lair onder politiek historici die willen weten hoe ‘gewone mensen’ de politiek beleefden of eraan deelnamen. Chronologisch beslaan de bijdragen in dit jaarboek ditmaal de gehele periode waarin Nederland een modern parlement heeft gekend, van het laatachttiende-eeuwse revolutietijdvak tot het heden. Thematisch staan in de meeste bijdragen de manieren centraal waarop de burger door de jaren heen in beeld is gekomen bij politiek en par- lement. Het kan hierbij gaan om burgerinitiatief in de vorm van burgerbrieven (Van de Griend, Oddens), massapetities (Van den Bos, Janse, Oddens), of protestacties (Van den Bos, Slagter), alsook om de publieke opinie zoals die wordt weergegeven door kie- zersonderzoek en opiniepeilingen (Kaal en Meijer). Uiteraard besteden verschillende auteurs (Van den Bos, Kaal en Meijer, Janse, Rutjes) ook aandacht aan de wijze waarop de politiek de stem van de burger heeft uitgelegd en meegewogen; opvallend vaak vormen de momenten waarop het volk zich laat horen voor politici aanleiding zich uit te spreken over wat de volksstem hun waard is (zoals tijdens het Kamerdebat over het Oekraïnereferendum). Wat in verschillende bijdragen tevens naar voren komt, is dat we manifestaties van de volksstem niet zonder meer kunnen beschouwen als ‘activisme van onderaf’ (Van den Bos), maar dat we per geval heel precies moeten kijken naar de mobiliserende rol van politieke en maatschappelijke organisaties. In het interview laat Eerste Kamerlid Hans Engels (d66) zijn licht schijnen over de begrippen ‘volk’, ‘burger’ en hun representatie. 7 Bos, A.S., Brouwer, J.W.L., Goslinga, H., Oddens, J., Ramakers, J.J.M. & Reiding, H. (red.). (2017). Jaarboek Parlementaire Geschiedenis 2017. Het volk spreekt. Amsterdam: Boom uitgevers Amsterdam TEN GELEIDE Het Jaarboek Parlementaire Geschiedenis is een uitgave van het Centrum voor Par- lementaire Geschiedenis, verbonden aan de Radboud Universiteit te Nijmegen. Het jaarboek wil in zo breed mogelijke kring belangstelling wekken voor de Nederlandse parlementaire geschiedenis. Doorgaans liggen actuele thema’s of gebeurtenissen ten grondslag aan de onderwerpskeuze van de historische artikelen. In het jaarboek komen niet alleen wetenschappers aan het woord, maar ook journalisten en (oud-)politici. In alle bijdragen