Polskie Towarzystwo Historyczne Stefan Ciara Senatorowie i dygnitarze koronni w drugiej połowie XVII wieku Wrocław • Warszawa • Kraków Zakład Narodowy imienia Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk 1990 Biblioteka Narodowa Warszawa Wydane z pomocą finansową Polskiej Akademii Nauk Okładkę projektował Jakub Kortyka Redaktor: Teresa Wąsowiczowa Redaktor techniczny: Adam Przylibski © Copyright by Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo. Wroclaw 1990 Printed in Poland ISBN 83-04-03339-9 Zakład Narodowy im. Ossolińskich — Wydawnictwo. Wrocław 1990. Objętość: ark. wyd. 12,90; ark. druk. 12,75; ark. A,-16,95. Wrocławska Drukarnia Naukowa. Zam. 4421/89. Wstęp W polskiej historiografii średniowiecza i czasów nowożytnych nabrały ostatnio rozmachu badania nad elitami władzy1. W tym nurcie badawczym mieści się również niniejsza praca — analiza udziału grupy społecznej złożonej ze świeckich senatorów wielkich i dygnitarzy koronnych w sprawowaniu czołowych urzędów państwowych, dzierżeniu królewszczyzn oraz zawieranych koligacji. Została ona zainspirowana przez książkę Teresy Zielińskiej Magnate- ria polska epoki saskiej. Funkcje urzędów i królewszczyzn w procesie przeobrażeń warstwy społecznej2. Badania objęły grupę ustaloną w podobny sposób, jak to uczyniła T. Zielińska. Zrezygnowaliśmy jednak z określania tej grupy mianem magnaterii, ponieważ fakty zasiadania w senacie i sprawowania dygnitarii, dzierżawienia królewszczyzn i wchodzenia w prestiżowe i zyskowne koligacje to jedynie część przyjętych w nauce najważniejszych kryteriów „magnackoś- ci"3. T. Zielińska nie uwzględniła zwłaszcza tak istotnego kryterium, jak rozmiary dziedzicznej własności ziemskiej. Mogłaby to zrobić jedynie wtedy, gdyby miała do dyspozycji monografie kształtowania się majątków dziedzicz­ nych 190 rodów, które wydały senatorów i dygnitarzy w czasach saskich. Trudno byłoby, naszym zdaniem, określić jako magnatów osoby, które były jedynymi senatorami w swych rodach (osoby takie stanowiły ok. 18,8% 1 W. Fałkowski, Badania nad elitą władzy w Polsce w późnym średniowieczu i czasach nowożytnych. PH. t. LXXVI, 1985, z.l, s. 131-138; A. Mączak, Rządzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo w Europie wczesnonowożytnej, Warszawa 1986, zwłaszcza s. 123—181. Z nie opublikowanych prac na ten temat warto wymienić cenną rozprawę doktorską H. Lulewicza, Elita polityczno-społeczna Wielkiego Księstwa Litewskiego w polowie XVII w., Warszawa 1984 (maszynopis w Bibliotece Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego). 2 Wrocław—Warszawa —Kraków —Gdańsk 1977. Por. recenzje tej książki: S. Achrem- czyka, ZH, t. XLIV, 1979. z. 3; J. Dygdały. RGd., t. XL, 1980, z. 1; J. Klempa, ibidem; E. Opalińskiego, „Mówią Wieki", t. XXI, 1978, z. 4, oraz autora niniejszej pracy, PH, t. LXIX, 1978, z. 3. 3 J. Maciszewski, Szlachta polska i jej państwo. Warszawa 1986, s. 35 — 37; A. Kersten, Warstwa magnacka, kryterium przynależności, [w:] Magnateria polska jako warstwa społeczna, pod red. W. Czaplińskiego i A. Kerstena, Toruń 1974; idem. Les magnats: élite de la société nobiliere. APH, t. XXXVI, 1977; W. Czapliński. J. Długosz, Życie codzienne magnaterii polskiej w XVII w., Warszawa 1976, s. 9; I. Ihnatowicz, A. Mączak, B. Zientara, Społeczeństwo polskie od X do XX wieku. Warszawa 1979, s. 286 n. 6 przebadanej przez T. Zielińską zbiorowości)4, a przy tym skądinąd wiadomo, że nie posiadały poważniejszego majątku. Autorka Magnaterii... niejednokrotnie odwołuje się do czasów panowania Jana III, poprzedzających badany przez nią okres. Czyni to z oczywistych względów w sposób sondażowy. Nasze opracowanie obejmujące okres 1648 — 1696 może zatem stanowić uzupełnienie badań nad epoką Wettynów. Uzasadniając przyjęty zakres chronologiczny pracy zwróćmy uwagę na wyodrębnianie lat 1648 — 1696 w przyjętych periodyzacjach dziejów dawnej Rzeczypospolitej. W tym właśnie okresie, ściślej po „potopie", wchodzi Polska w okres oligarchii magnackiej5. Przyjęcie stosunkowo długiego, niemal półwie- cznego, okresu dla naszych badań umożliwia stwierdzenie dynamiki obserwo­ wanego zjawiska. Jak już wcześniej stwierdziliśmy, badaniami została objęta grupa społeczna uformowana analogicznie, jak w rozprawie o magnaterii epoki saskiej. Zadecydował o tym nie tylko wzgląd na porównywalność uzyskanych wyni­ ków, ale i kryteria merytoryczne (zob. niżej). Również zacieśnienie naszych rozważań wyłącznie do terenu Korony spowodowane zostało takimi czynnika­ mi merytorycznymi, jak specyfika stosunków litewskich i ograniczenia w bazie źródłowej. Pod względem konstrukcyjnym praca składa się z trzech rozdziałów. Pierwszy rozdział obejmuje charakterystykę funkcjonowania królewskiego ius distributivum w zakresie obsadzania krzeseł senatorskich i dygnitarii. Najważ­ niejszym celem tego rozdziału jest przedstawienie przebiegu karier senatorsko- -dygnitarskich i czynników determinujących te kariery. W końcowej części rozdziału omówiono politykę nominacyjną trzech kolejnych monarchów polskich na podstawie obsady ministeriów. W miarę możliwości starano się tutaj uwzględnić okoliczności polityczne ich obsadzania, protekcję itd., opiera­ jąc się na literaturze i wydawnictwach źródłowych. Ewentualna kwerenda w źródłach rękopiśmiennych dotycząca tej kwestii z pewnością uściśliłaby prezentowany obraz, umożliwiłaby też zapewne ujawnienie nieznanych zakuli­ sowych rozgrywek o godności, przekraczałaby jednak ramy naszego opraco­ wania (tematyka ta zasługuje na odrębne studium). Drugi rozdział poświęcony jest nadaniom panis bene merentium na rzecz senatorów i dygnitarzy koronnych. Zasadnicza część tego rozdziału zawiera zestawienie według województw posesorów najbogatszych królewszczyzn ze wskazaniem sposobu wejścia w posiadanie danych dóbr (nadanie królewskie, cesja itd.). Takie przedstawienie problematyki rozdawniczej pozwala ustalić 4 Zielińska, Magnateria... Autorka sama uściśla pojęcie magnaterii, pisząc na s. 193: „Rozpatrywane środowisko rodów senatorskich o ustalonej w ciągu paru pokoleń pozycji, skupiających w swym kręgu elitę władzy (w sensie sprawowania najwyższych urzędów) oraz majątku, można bez wahania nazwać magnateria". 5 W. Czapliński, Rządy oligarchii w Polsce nowożytnej, [w:] O Polsce siedemnastowiecz­ nej. Problemy i sprawy, Warszawa 1966. 7 związki pomiędzy karierami urzędniczymi senatorsko-dygnitarskimi a partycy­ pacją w koronnym „bochnie" chleba dobrze zasłużonych. Trzeci rozdział w pierwszej części poświęcony jest omówieniu znaczenia koligacji w karierach senatorów i dygnitarzy. W drugiej części rozdziału na przykładzie dziejów kilkunastu wybranych rodów awansujących do grupy senatorsko-dygnitarskiej, utrwalających swą do niej przynależność oraz podu­ padających próbowano ustalić rolę analizowanych poprzednio czynników (zasiadanie w senacie i dygnitarie, królewszczyzny i koligacje) w karierach tych rodów. O ile pozwalała na to dostępna literatura, starano się również brać pod uwagę czwarty czynnik — dziedziczną własność ziemską. Główną podstawę źródłową rozprawy stanowią Sigillata i księgi wpisów Metryki Koronnej przechowywane w Archiwum Głównym Akt Dawnych (pewne drobne fragmenty również w Archiwum Państwowym w Krakowie — w Archiwum Pinoccich). Nie udało się uzyskać dostępu do jednej z ksiąg Sigillat z 1666 r., przechowywanej do 1945 r. w Ossolineum we Lwowie, która po wojnie pozostała w tamtejszej Bibliotece Akademii Nauk im. Wasyla Stefanyka. Pomocniczo korzystano z archiwaliów podworskich, zwłaszcza z Archiwum Zamoyskich. Duże znaczenie dla opracowywanego tematu, głównie dla badań dotyczących królewszczyzn, mają źródła pochodzenia skarbowego, szczególnie lustracje i inwentarze dóbr królewskich. Ze źródeł drukowanych wymieńmy jeszcze pamiętniki, zwłaszcza Albrychta Stanisława Radziwiłła6 i Kazimierza Sarneckiego7, oraz zbiory korespondencji, w pierw­ szym rzędzie Krzysztofa Opalińskiego8 i Jana Sobieskiego9. Źródła pamiętni­ karskie i epistolografia rzuciły niemało światła na kulisy polityki nominacyjnej i rozdawniczej. Spośród opracowań najważniejsze okazały się publikacje z zakresu biogra- fistyki, zarówno biogramy w Polskim słowniku biograficznym, jak i większe biografie (Stefana Czarnieckiego, Hieronima Augustyna i Stanisława Herak- liusza Lubomirskich, Krzysztofa Opalińskiego, Jana Sobieskiego, Jeremiego Wiśniowieckiego, Krzysztofa Żegockiego i in.)10. Pozwoliły one, podobnie jak 6 A. S. Radziwiłł, Pamiętnik o dziejach w Polsce, wyd. A. Przyboś i R. Żelewski, t. III, Warszawa 1980. 7 K.Sarnecki, Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego. Diariusz i relacje : lat 1691 —1696, oprac. J. Woliński. Wrocław 1958. 8 Listy Krzysztofa Opalińskiego do brata Łukasza 1641 — 1653, pod red. R. Pollaka, Wrocław 1957. 9 J. Sobieski, Listy do żony Marii Kazimiery, wyd. Z. A. Helcel, Kraków 1860; idem, Listy do Marysieńki, oprać. L. Kukulski, Warszawa 1970. 10 A. Kersten, Stefan Czarnecki (1599-1665), Warszawa 1963; K. Piwarski, Hieronim Lubomirski, hetman wielki koronny, Kraków 1929; J. A. Gierowski, Stanisław Herakliusz Lubomirski jako polityk, [w:] Stanisław Herakliusz Lubomirski — pisarz-polityk-mecenas. pod red. W. Roszkowskiej, Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk — Łódź 1982; A. Sajkowski, Krzy­ sztof Opaliński wojewoda poznański, Poznań 1960; Z. Wójcik, Jan Sobieski, Warszawa 1983; W. Tomkiewicz. Jeremi Wisniowiecki ( 1612—1651 ). Warszawa 1933; W. Sauter, Krzysztof Żegocki, pierwszy partyzant Rzeczypospolitej 1618—1673. Poznań 1981. X wykazy urzędników i starostów11, uzupełnić luki wynikające z braku źródeł (np. brak Sigillat z okresu listopad 1673 —luty 1676 oraz sierpień 1676 —maj 1685). Duże znaczenie miały też