MEDYCYNA NOWOŻYTNA STUDIA NAD KULTURĄ MEDYCZNĄ TOM 22 Zeszyt 2 (2016) INSTYTUT HISTORII NAUKI im. Ludwika i Aleksandra Birkenmajerów POLSKIEJ AKADEMII NAUK Komitet redakcyjny: Przewodnicząca: doc. dr hab. Zofi a Podgórska-Klawe Członkowie: Dr Ute Caumanns (Uniwersytet w Düsseldorfi e – Niemcy) Doc. dr Boguslaw Chwajol (Uniwersytet w Ostrawie – Czechy) Prof. dr hab. Bożena Płonka-Syroka (Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu) Doc. dr Pranas Janauskas (Uniwersytet w Kownie – Litwa) Prof. Igor J. Robak (Charkowski Narodowy Uniwersytet Medyczny, Akademia Socjalnych Nauk Ukrainy) Prof. dr hab. Tadeusz Srogosz (Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie) Prof. dr hab. Andrzej Śródka (Instytut Historii Nauki im. L. i A. Binkermajerów Polskiej Akademii Nauk, Uniwersytet Jagielloński) Prof. dr hab. Andrzej Felchner (Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach fi lia w Piotrkowie Trybunalskim) Prof. dr hab. Krystyna Olczyk (Śląski Uniwersytet Medyczny) Redaguje kolegium w składzie: Redaktor: prof. dr hab. Bożena Urbanek Zastępca redaktora: prof. dr hab. Jaromir Jeszke, prof. IHN PAN Sekretarz: dr Magdalena Paciorek Członkowie red.: dr hab. Anna Marek, dr Małgorzata Marcysiak Telefony/adres: IHN PAN, Sekcja Historii Nauk Medycznych ul. Nowy świat 72 00-330 Warszawa, p. 17 tel.: 22 657 27 48, 22 345 77 46 Recenzenci tomu: • Prof. Jerzy Myszor • Prof. Ryszard Gryglewski • Prof. Kazimierz Dola • Prof. Iwona A rabas • Prof. Andrzej Felchner • Prof. Anna Trojanowska • Prof. Tadeusz Srogosz • Prof. Bożena Płonka-Syroka • Prof. Zofi a Podgórska-Klawe • Prof. Walentyna K. Korpalska Na okładce: czaszka Santorio Santoro ze zbiorów Muzeum Historii Medycyny w Padwie. Fot. Magdalena Grassmann Czasopismo „Medycyna Nowożytna. Studia nad Kulturą Medyczną” znajduje się na liście ERIH. W 2015 r. uzyskało 10 punktów (wykaz czasopism naukowych punktowanych z dn. 1 lipca 2016 r. poz. 4130) © Copyright by IHN PAN, Warszawa 2016 ISSN 1231-1960 Wydawca: Wydawnictwo IHN PAN ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa, p. 17 tel.: 22 657 27 48, 22 345 77 46 Realizacja na zlecenie Wydawcy Ofi cyna Wydawnicza ASPRA-JR www.aspra.pl; e-mail: ofi [email protected] Nakład 150 egz. Spis treści Studia 1. Krzysztof Leśniewski – Chrześcijańskie źródła wolontariatu hospicyjnego . 7 2. Maria J. Turos – Z Jeanem Dominikiem Larreyem w Warszawie i okolicy zimą 1806/1807 . 25 Prace Analityczne 1. Agnieszka Raubo – Medyczne aspekty teorii humoralnej na podstawie wybranych pozycji polskiego piśmiennictwa medycznego z XVI w.. 47 2. Liliana Wdowiak – Ukryte skarby, formułkami magicznymi przystrojone? Lecznictwo ludowe w oglądzie inteligencji w czasach zaborów. 87 3. Hanna Celnik, Wojciech Paszyński – Dziegieć drzewny w lecznictwie medycznym w Polsce. 109 4. Monika Urbanik – Elektrohomeopatia i jej twórca Cesare Mattei (1809–1896) . 127 Anachronica 1. Magdalena Schymanietz – Transmigration schlesischer Ärzte nach Nordrhein-Westfalen seit den 1970er Jahren mit besonderer Berücksichtigung der Krankenhausärzte . 153 Z archiwów, bibliotek i muzeów 1. Katarzyna Pękacka Falkowska – Wojciecha Tylkowskiego studium przyrodnicze o złotym zębie i wodogłowiu. 171 2. Maria Ciesielska – „Przegląd Lekarski Oświęcim” – czasopismo dwukrotnie nominowane do Pokojowej Nagrody Nobla . 223 Recenzje i Omówienia 1. Szpitalnictwo na Górnym Śląsku. Szpitale polskie w XIX i XX wieku ze szczególnym uwzględnieniem regionu Śląska, pod red. Anny Marek i Bożeny Urbanek, Katowice 2016, 360 ss. (rec. Teresa Dworecka) . 235 3 Spis treści 2. M. Ciesielska, Tyfus – groźny zabójca i cichy sprzymierzeniec, Wydawnictwo Naukowe Stowarzyszenie EKOSAN, Warszawa 2015, 128 ss. (rec. Maria Lipińska) . 240 3. Czystość i brud. Higiena nowożytna (XV–XVIII w.), pod red. Walentyny Korpalskiej i Wojciecha Ślusarczyka, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Collegium Medicum im. Lu- dwika Rydygiera w Bydgoszczy, Bydgoszcz 2015, 446 ss. (rec. Teresa Dworecka). 244 4. Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Historia medycyny w czasopiśmiennictwie medycznym i nie tylko…”, Opinogóra k. Ciechanowa, 8–9 października 2016 r. 251 Autorzy. 259 Regulamin . 261 Warunki prenumeraty . 263 STUDIA KRZYSZTOF LEŚNIEWSKI Chrześcijańskie źródła wolontariatu hospicyjnego Słowa kluczowe: wolontariat hospicyjny, terminalnie chorzy, wiara chrześcijańska, obraz Boży, dobroczynność, szpitale bizantyńskie „Kwestia zdrowia była jednym z najważniejszych wymagań, jakie stawiali bóstwom ludzie żyjący w Cesarstwie Rzymskim”1. Tę tezę, sformułowaną przez Shirleya Jacksona Case’a, można odnieść do większości religii w świecie starożytnym. Zdrowie, jego utrzymanie czy odzyskanie istotne było nie tylko dla poszczególnych jednostek, ale miało wymiar społeczny i religijny. Zauważyć jednak można wiel- ką różnicę między rolą świątyń pogańskich czy religii misteryjnych w pomocy chorym a chrześcijaństwem. Miłość Boga i bliźniego (por. Mk 12,20–34; Mt 22, 34–40), głoszona i praktykowana od samego po- czątku przez chrześcijan, miała jako swoją podstawę wiarę w stworze- nie człowieka na obraz i podobieństwo Boże oraz w zmartwychwstanie wcielonego i ukrzyżowanego Syna Bożego Jezusa Chrystusa, który ob- jawia Boga Ojca i Ducha Parakleta. Kościół nie ograniczał się tylko do proklamowania Dobrej Nowiny o Bogu w Trójcy Przenajświętszych Osób, który jest Miłością, ale objawiał tę Miłość przez konkretne za- angażowanie na rzecz bliźnich. Chrześcijanie troszczyli się o wdowy i sieroty, starych i bezrobotnych, biednych, niepełnosprawnych, cho- rych oraz umierających, i to zarówno należących do wspólnoty wiary, jak i z nią niezwiązanych, zwłaszcza w czasach szerzących się epi- 1 S.J. Case, Experience with the Supernatural in Early Christian Times, “Journal of Religions” 1923, nr 3, s. 239. MEDYCYNA NOWOŻYTNA – Tom 22 – Zeszyt 2 (2016 r.) 7 Krzysztof Leśniewski demii2. Zdaniem Erica Robertsona Doddsa ta właśnie troska nie tyl- ko o siostry i braci w wierze, lecz także o wszystkich innych, którzy potrzebowali pomocy, w wielkim stopniu przyczyniła się do rozprze- strzenienia się chrześcijaństwa3. Wieloletnie doświadczenie w opie- ce medycznej przygotowało drogę do zinstytucjonalizowanej formy zajmowania się chorymi, chorymi przewlekle i chorymi terminalnie – co stało się możliwe po legalizacji chrześcijaństwa w 313 r. przez cesarza Konstantyna na mocy edyktu mediolańskiego. Zanim chrze- ścijanie powołali do istnienia instytucje lecznicze i opiekuńcze, przez pierwsze trzy wieki wspierali cierpiących i potrzebujących w ramach działań dobroczynnych (fi lanthropia), które znacząco różniły się od dobroczynności praktykowanej w świecie starożytnym. W celu ukazania, na czym polegała wyjątkowość chrześcijańskie- go zaangażowania w służbie biednym, chorym czy umierającym, niezbędne jest odwołanie się do pojmowania dobroczynności w świe- cie starożytnym. Następnie trzeba wskazać, w jaki sposób chrześci- jańska teologia, a zwłaszcza nauka o obrazie Bożym w człowieku, powiązana była z praktykowaniem miłości bezinteresownej (agape), aby wspomagać chorych i cierpiących. Z chrześcijańskiego naucza- nia o obrazie Bożym w perspektywie trynitarnej, chrystologicznej i soteriologicznej wynikało dowartościowanie ludzkiego ciała oraz wizja osoby ludzkiej jako bytu cielesno-psychiczno-duchowego, co w praktyce dobroczynnej było wyrażane przez odmienne traktowa- nie ludzi cierpiących i chorych niż w ówczesnej cywilizacji grec- ko-rzymskiej. Szczególnymi miejscami, w których leczono zarówno ciała, jak i dusze chorych, były szpitale bizantyńskie. Jedną z form ich działalności była opieka, którą dziś określa się jako opiekę ho- spicyjną, czyli troska o ludzi terminalnie chorych i umierających. Za sprawą nadania chorobie pozytywnej wartości, a chorym pozy- tywnego statusu, dobroczynność wczesnochrześcijańska była w swej istocie dążeniem do odzwierciedlania miłości Boga do człowieka i to zarówno w odniesieniu do jego ciała, jak i ducha. Chrześcijańscy wolontariusze kompleksowo i z miłością sprawowali również opiekę paliatywną, ożywieni do tego dzieła przez miłość Bożą, starając się w jak największym stopniu łagodzić ból fi zyczny, psychiczny i ducho- wy cierpiących i umierających. Jeśli według defi nicji opracowanej przez Światową Organizację Zdrowia (2002 r.) mianem opieki palia- 2 Por. E.R. Dodds, Pagan and Christians in an Age of Anxiety: Some Aspects of Re- ligious Experience from Marcus Aurelius to Constantine, Cambridge 1968, s. 136–137; R.L. Fox, Pagans and Christianity, New York, NY 1986, s. 324–325. 3 E.R. Dodds, dz. cyt., s. 183. 8 MEDYCYNA NOWOŻYTNA – Tom 22 – Zeszyt 2 (2016 r.) Chrześcijańskie źródła wolontariatu hospicyjnego tywnej określa się „działanie, które poprawia jakość życia chorych i ich rodzin stających wobec problemów związanych z zagrażającą życiu chorobą, poprzez zapobieganie i znoszenie cierpienia dzięki wczesnej identyfi kacji oraz bardzo starannej ocenie i leczeniu bólu i innych problemów: somatycznych, psychosocjalnych i duchowy- ch”4, to czyż chrześcijaństwo właśnie, od dwóch tysięcy lat konse- kwentnie i z miłością do bliźnich, nie urzeczywistnia tego rodzaju dobroczynności w praktyce? Pojmowanie dobroczynności (filanthropia) w świecie starożytnym Samo greckie pojęcie fi lanthropia jest połączeniem dwóch słów, a mianowicie fi lia, czyli miłość, oraz anthropos – człowiek. Zatem fi lanthropia to miłość człowieka lub też miłość ludzkości5. W staro- żytności greckiej przez to słowo pierwotnie określano dobroczynność bogów dla ludzi, co miało się wyrażać darami i korzyściami od nich uzyskiwanymi6. W ciągu wieków pojęcie fi lanthropia poszerzyło swój zakres treściowy w odniesieniu do relacji międzyludzkich.