Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı TANZİMAT’A GİDEN YOLDA BİR OSMANLI KENTİ: SİVAS (1777-1839) Serpil SÖNMEZ Doktora Tezi Ankara, 2015 TANZİMAT’A GİDEN YOLDA BİR OSMANLI KENTİ: SİVAS (1777-1839) Serpil SÖNMEZ Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Doktora Tezi Ankara, 2015 iii ÖZET Sönmez, Serpil. Tanzimat’a Giden Yolda Bir Osmanlı Kenti: Sivas (1777-1839), Doktora Tezi, Ankara, 2015. 1777-1839 yılları arasında Sivas Şehri’ni idarî ve toplamsal yapısını inceleyen bu çalışma üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölüm daha ziyade konuya giriş mahiyetinde olduğundan Sivas Şehri’nin içinde yer aldığı bölgeyi kısaca tarif etmeyi hedeflemektedir. Bu amaçla bu bölümde Tanzimat öncesinde Osmanlı taşra teşkilatının nasıl oluştuğu, Sivas Eyaleti’nin idarî yapısı ve 18.yüzyılın son çeyreğinden Tanzimat öncesine kadar eyaleti etkileyen eşkıyalık, savaş vb. olaylar kısaca incelenmiştir. Böylece Sivas Şehri’nin bulunduğu coğrafyanın durumu tarif edilmeye çalışılmıştır. Çalışmanın belkemiğini oluşturan asıl bölümler Yönetim başlıklı ikinci ve Şehir başlıklı üçüncü bölümlerdir. Yönetim ana başlığı altında Tanzimat öncesinde Sivas Şehri’nin yöneticileri ve yönetim mekanizmasının nasıl işlediği incelenmiştir. Bu bölümde vali ve vali vekili olarak mütesellim, kadı, müftü, nakîbüleşraf kaymakamı, bedesten kethüdası, şehir kethüdası, muhtesip, pazarbaşı, imam, keşiş ve muhtar gibi belli başlı yöneticilerin göreve geliş prosedürleri, bunların görev ve sorumlulukları, merkez-taşra ilişkisinde nasıl bir rolleri olduğu gibi konular incelenirken, bu makamlara bağlı olarak çalışan diğer görevliler de yeri geldikçe ele alınmıştır. Yöneticilerin gelir ve giderleri de ayrı bir başlık altında incelenmiştir. Ayrıca salyane defteri hazırlanması, mubayaa, asker toplanması ve sevk edilmesi ve çeşitli vergilerin toplanması gibi görevlerin hangi yöneticiler tarafından nasıl yapıldığı incelenerek yöneticilerin işlerin yürütülmesindeki rollerinin ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Şehir yönetiminde karşılaşılan güçlükler de bu bölümde ele alınan konular arasındadır. Şehir ana başlıklı üçüncü bölüm iki kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısımda şehrin fizikî, ikinci kısımda ise toplumsal yapısı incelenmiştir. Fiziki yapı kısmında şehrin fizikî yapısının ana unsurları incelenirken toplumsal yapının incelendiği kısımda 1833 nüfus sayımı verilerine dayanarak nüfus, nüfus hareketleri, şehrin dinî yapısı, çeşitli toplumsal gruplar, toplumsal unsurlar arası ilişkiler gibi konuların yanı sıra iv şehirdeki üretim, işgücü, tüketim, şehir halkının iktisadî durumu gibi konular da Ekonomik Yapı alt başlığı altında incelenmiştir. Anahtar Sözcükler Osmanlı, Şehir, Kent, Tanzimat, Taşra Yönetimi, Şehir Yöneticileri, Toplumsal Yapı, Nüfus, Demografik Yapı, Ekonomik Yapı, Esnaf, İskân, Dinî Yapı. v ABSTRACT Sönmez, Serpil. Sivas: An Ottoman City On Its Way To ‘Tanzimat’ (1777-1839), PhD Thesis, Ankara, 2015. This study on the administrative and social structure of the City of Sivas in the years 1777-1839, is divided into three parts. The first part is more of an introduction to the subject and briefly describes the region where the City of Sivas is located. This is followed by a description of the administrative organization of the Ottoman provinces before the Tanzimat, the administrative structure of the Province of Sivas, and an account of incidents with bandits (eşkıya), of the war, and similar events that affected the life in the province from the last quarter of the 18th century to the pre-Tanzimat period. Thus, this part attempts to provide an insight into the conditions prevailing in the geographical region Sivas is located. The parts which make up the core of the study are the second and the third, titled Administration and The City, respectively. The Administration part examines the city administration in pre-Tanzimat Sivas, as well as the functioning of the administrative mechanism. Main themes are the inauguration procedures for the governor and various officials who acted as his representatives, as well as their functions, responsibilites, and roles in the relations between the capital and provinces. The mentioned officials for the governor included mutesellim, kadi, mufti, naqib al-ashraf representative, stewards (kethüda) of the bedesten and of the city, auditor (muhtesip), chief of the markets (pazarbaşı), imam, priest, and mukhtar. Incomes and expenses of these administrators are examined under a separate section. A more thorough examination of the distribution of roles among these officials sheds more light on the administrative processes involved in salyane tax records, purchasing (mubayaa) activities, conscription and mobilization, and the collection of various taxes. Difficulties city governments had to face is yet another theme examined in this part. The third part, titled the City, is divided into two sections which respectively cover the physical and social structures of the city. The first section is dedicated to the main physical features and characteristics, whereas the second section draws on the data from the census of 1833 to examine the social structure with an emphasis vi on the population, population movements, religious structure, various social groups, and the relations among social elements. The sub-section titled Economic Structure provides insight into production, labor force, consumption, and the economic conditions of the city people. Keywords Ottoman, City, Tanzimat, Provincial Government, City Administrators, Social Structure, Population, Demographics, Economic Structure, Tradespeople, Settlement, Religious Structure vii İÇİNDEKİLER KABUL ve ONAY……………………………………………………………… i BİLDİRİM………………………………………………………………………… ii ÖZET…………………………………………………………………………… iii ABSTRACT……………………………………………………………………. v İÇİNDEKİLER………………………………………………………………….. vii KISALTMALAR........................................................................................ xi GİRİŞ …………………………………………………………………………... 1 1. BÖLÜM: TANZİMAT ÖNCESİNDE SİVAS EYALETİ ………………… 12 1.1. Osmanlı Taşra Teşkilatı Ve Sivas Eyaleti’nin İdari Yapısı.. 12 1.2. 18. Yüzyıl Ortalarından Tanzimat’a Kadar Sivas Eyaletinin Durumu…………………………………………………….. 16 1.3. 1777–1838 Arasında İki Önemli Islahatın Sivas Eyaleti Dâhilinde Tezahürleri…………………………………………… 34 1.3.1. Nizam-ı Cedid ………………..…………………………… 34 1.3.2. Yeniçeri Ocağı’nın Kaldırılması ………………............... 36 2. BÖLÜM: TANZİMAT ÖNCESİNDE OSMANLI TAŞRA ŞEHRİNDE YÖNETİM: SİVAS ÖRNEĞİ …………………………………………………. 38 2.1. Yöneticiler ………………………………………………………… 38 viii 2.1.1. Vali ve Vali Vekilleri: Mütesellimler ……………………... 40 2.1.2. Kadı ..………………………………………………………. 51 2.1.3. Müftü ……………………………………………………….. 55 2.1.4. Nakîbüleşraf Kaymakamı ………………………………... 57 2.1.5. Bedesten ve Şehir Kethüdaları …………………………. 60 2.1.6. Muhtesip ve Pazarbaşı ………………………………….. 62 2.1.7. İmam, Keşiş ve Muhtarlar ……………………………….. 66 2.1.8. Şehir İleri Gelenleri ve Halkın Yönetimdeki Rolü……… 67 2.2. Yönetim İşleri ..…………………………………………………… 72 2.2.1. Mubayaa ………………………………………………….. 73 2.2.2. Asker Toplanması ve Sevk Edilmesi …………………... 77 2.2.3. Vergilerin Toplanması …………………………………… 81 2.2.4. İmdâd-ı Hazariyye veya İmdâd-ı Seferiyyenin Toplanması. 85 2.2.5. Salyane (Tevzi) Defterlerinin Hazırlanması …………… 86 2.3. Yöneticilerin Gelir Ve Giderleri ……………………………….. 87 2.4. Taşra Yönetiminde Sorunlar …………………………………... 99 2.4.1. Asayiş ve Güvenlik ………………………………………. 100 2.4.2. Yolsuzluk ve Usulsüzlük ………………………………… 102 2.4.3. Yönetim Krizi: Ayaklanma ……………………………….. 107 2.4.3.1. İsyancıların Kimliği ………………………………. 108 2.4.3.2. İsyanın Sebepleri ve Ortaya Çıkışı ……………. 109 2.4.3.3. Devletin Tutumu …………………………………. 113 2.4.4. Devlet Taleplerinin Karşılanması Sorunu ……………… 115 ix 3. BÖLÜM: ŞEHİR …………………………………………………………… 118 3.1. Fizikî Yapı …………………………………………………………. 121 3.1.1. Siluet ………………………………………………………. 123 3.1.2. Odak (Merkez) ……………………………………………. 125 3.1.2.1. İktisadî Merkez: Çarşı …………………………... 127 3.1.2.2. İdarî Merkez: Saray ve Mahkeme Binası …….. 129 3.1.2.3. Dinî Merkez ………………………………………. 131 3.1.3. Çeperler …………………………………………………… 132 3.1.4. İskân ………………………………………………………. 135 3.1.5. Sokaklar …………………………………………………… 141 3.1.6. Yapı Stoku ………………………………………………… 144 3.2. Toplumsal Yapı …………………………………………………... 147 3.2.1. Nüfus (1833 Nüfus Sayımına Göre) …………………… 149 3.2.1.1. Nüfus Bileşimi: Cinsiyet, Yaş, Din ve Dil………. 149 3.2.1.2. Yatay Nüfus Hareketleri ………………………… 154 3.2.2. Şehrin Yöneticileri ve İleri Gelenleri (1833 Nüfus Sayımına Göre)…………………………… 170 3.2.2.1. Ehli- Örf …………………………………………… 170 3.2.2.2. İlmiye Sınıfı ………………………………………. 176 3.2.2.3. Hanedan ve Vücuh-ı Belde……………………… 177 3.2.3. Bazı Toplumsal Gruplar ve Alt Gruplar ………………… 184 3.2.3.1. Öğrenciler ………………………………………… 184 x 3.2.3.2. Köleler, Azatlılar ve Mühtediler ………………… 187 3.2.3.3. Diğerleri: Yetim, Sakat, Hasta, Amelmande, Fukara ve Dilenciler ………………………………………. 191 3.2.4. Aile Kurumu ve Kadınların Durumu ……………………. 194 3.2.5. Dinî/Etnik Yapı ……………………………………………. 200 3.2.6. Toplumsal Unsurlar Arası İlişkiler ………………………. 204 3.2.7. Ekonomik Yapı ….………………………………………... 208 3.2.7.1. İşgücü …………………………………………….. 208 3.2.7.2. Esnaf ve Zanaatkârlar …………………………... 211 3.2.7.3. Şehirde Üretim ve İaşenin Temini .…………….. 216 3.2.7.4. Şehir Halkının Ekonomik Durumu ……………... 225 3.2.7.5. Merkez ve Taşranın İktisadî ilişkisinin Bazı Yönleri.. 231 SONUÇ ………………………………………………………………………… 236 KAYNAKÇA .………………………………………………………………….. 242 TABLOLAR……………………………………………………………………. 258 EK 1. Etik Kurul İzin Muafiyeti Formu……………………………........... 274 EK 2. Orijinallik