ex nihilo PERIODYK MŁODYCH RELIGIOZNAWCÓW 2(14)/2015 ex nihilo PERIODYK MŁODYCH RELIGIOZNAWCÓW Kolegium redakcyjne Katarzyna Bajka, Małgorzata Jaszewska, Katarzyna Kleczkowska, Monika Nogieć, dr hab. Elżbieta Przybył-Sadowska, Jakub Szczęśniak, Elżbieta Binczycka, Karoli- na Karcz-Nawrocka, Kama Wodyńska Opiekun naukowy dr hab. Elżbieta Przybył-Sadowska Redaktor naczelny Kama Wodyńska Wszystkie artykuły zamieszczone w periodyku są recenzowane. Lista recenzentów jest publikowana na stronie internetowej „Ex Nihilo”: www.exnihilo.religioznawstwo.uj.edu.pl/recenzenci Publikacja dofinansowana przez Instytut Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Radę Kół Naukowych Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja wydawnicza i korekta Marianna Rospond Redakcja techniczna Małgorzata Piwowarczyk Korekta tekstów anglojęzycznych Magdalena Stonawska Projekt okładki i stron tytułowych Kaja Szokalska © Copyright by Periodyk Młodych Religioznawców „Ex Nihilo” and Authors Kraków 2015 ISSN: 1689-9202 Koło Naukowe Studentów Religioznawstwa Uniwersytetu Jagiellońskiego ul. Grodzka 52 31-044 Kraków www.exnihilo.religioznawstwo.uj.edu.pl e-mail: [email protected] SpiS treści Wstęp (Elżbieta Przybył-Sadowska) 7 Katarzyna Bajka Natura, technologia, mit. Przedstawienia potwornych humanoidów we współczesnych serialach fantastycznych 13 Bogumił Chmiel Ontologiczno-aksjologiczne rozumienie pojęcia prawdy w starożytnej kulturze greckiej oraz tradycjach indo-irańskich 31 Ewelina Drzewiecka Universum w Zodiaku życia Palingeniusza 49 John E. Fahey “Humans Need Fantasy to be Human”: Belief on Terry Pratchett’s Discworld 65 Katarzyna Golik Geografia mitologii narodowej Mandżurów 81 Monika Kowalska Rola Demiurga i kreacja świata w cyklu anielskim Mai Lidii Kossakowskiej 99 Tomasz Królak Moc słowa i słowo magiczne w świecie Władcy Pierścieni 113 Szymon Piotr Kukulak Stanislaw Lem and the triple genesis. God, the Author, and fictional demiurges 131 Anthony F. Mangieri Cosmological Symbolism of Demeter’s Himation on Makron’s “Triptolemos skyphos” in the British Museum 149 Martina Morabito Re-reading Valerij Brjusov with Bruno Schulz: myth as escapism in the povest’ Reja Sil’vija 167 Olga Nowicka Gwiezdny demiurg, czyli wedyjska koncepcja Nakṣatriya Prajāpati 183 Jakub Szczęśniak Wiara w ujęciu potocznym. Analiza terminu „wiara” na podstawie wybranych polskojęzycznych tekstów publikowanych na blogach i forach internetowych w latach 2005–2013 201 Maria Szydłowska Symboliczne znaczenie jelenia w kontekście logo Polskiego Związku Łowieckiego 223 Jakub Zielina Elementy słowiańskiego mitu kosmogonicznego w bajce o Kościeju Nieśmiertelnym 241 recenzje Alicja Fidowicz Zbigniew Pasek, Kultura religijna protestantyzmu 263 WStęp Johnatan Z. Smith w zakończeniu swojego eseju Religion, Religions, Religious1 przywołuje pewną sytuację, która, jak się zdaje, jest charak- terystyczna dla akademickiego religioznawstwa i szczególnie mocno uwidacznia się podczas procesu dydaktycznego. Stwierdza on bowiem, że studenci zgłębiający problematykę religii doskonale opanowali pew- ną taktykę pozwalającą, ich zdaniem, na sprytne unikanie definiowania przedmiotu własnych badań. Otóż Smith stwierdza, że studenci zwykli w tym celu powoływać się na apendyks zamieszczony w książce Jamesa H. Leuba – Psychological Study of Religion (1919), który zawiera ponad pięćdziesiąt definicji religii, i robią to wyłącznie po to, by zademonstro- wać, że wszelkie wysiłki zmierzające do zdefiniowania religii są z góry skazane na porażkę2. Podobną strategię można zaobserwować nie tylko na Zachodzie, ale także wśród naszych studentów i, co więcej, także wśród naukowców. Skonfrontowani z jeszcze dłuższymi listami różnorodnych definicji religii, zwykle uznają oni bowiem, że wystarczy skorzystać z jednej z istniejących definicji, bądź w ogóle zaniechać definiowania przedmiotu badań, który przecież jaki jest każdy dobrze widzi. 1 J.Z. Smith, Religion, Religions, Religious, [w:] Critical Terms for Religious Studies, red. M.C. Taylor, Chicago–London 1998, s. 281–282. Ten sam tekst opublikowany został rów- nież w zbiorze jego esejów, zob. J.Z. Smith, Relating Religion: Essays in the Study of Religion, Chicago–London 2004, s. 193–194. 2 J.Z. Smith, Religion, Religions, Religious, op. cit., s. 193. Zob. też: W.L. King, Introduction to Religion, New York 1954. ex nihilo 2(14) /2015 7 Elżbieta przybył-SadoWSka Tymczasem rzecz się ma zupełnie inaczej. Jak zauważa Smith, wniosek wysnuwany przez studentów po lekturze Leuba jest całkowicie błędny. Definicje przezeń przytoczone nie są zdaniem badacza dowodem na to, że religii nie da się zdefiniować, wręcz przeciwnie – może ona zostać ujęta na wiele różnych, czasem lepszych, a czasem gorszych sposobów3. „Religia – stwierdza Smith – to nie naiwny termin, lecz pojęcie stworzone przez naukowców dla celów intelektualnych. To złożone pojęcie rodza- jowe, które odgrywa tę samą rolę w tworzeniu horyzontu dyscypliny, co «język» dla lingwistyki i «kultura» dla antropologii. Bez takiego horyzontu nie możemy mówić o religioznawstwie jako o dyscyplinie naukowej”4. Trudno się z tym nie zgodzić. W tym miejscu zapewne większość czytelników „Ex Nihilo” uzna, że „się czepiam” i nie bez przyczyny. Żaden bowiem z prezentowanych w tym zeszycie tekstów nie odnosi się do definicji religii, a niektóre tylko z trudem nawiązują do tego, co zwykliśmy z religią łączyć. To prawda. Jednak moja intencja była zgoła odmienna. Jaka? Żeby niczego nie uprze- dzać, wrócę do tej kwestii na końcu tekstu. Wystarczy uważnie przejrzeć spis treści, by zauważyć, że zawiera on teksty, które pozornie nie mają wiele wspólnego z religioznawstwem. Wśród nich na pierwszy plan wybijają się dwa artykuły: Natura, technolo- gia, mit. Przedstawienia potwornych humanoidów we współczesnych serialach fantastycznych autorstwa Katarzyny Bajki oraz Symboliczne znaczenie jelenia w kontekście logo Polskiego Związku Łowieckiego Marii Szydłowskiej. Autorka pierwszego z nich analizuje opozycję natura – technologia w popkulturze, posługując się przykładami zaczerpniętymi z najnowszych seriali telewi- zyjnych. W swojej analizie odwołuje się do pojęcia mitu, wykorzystując przy tym głównie koncepcje Rolanda Barthesa. Z kolei autorka drugiego ze wspomnianych wyżej tekstów poddaje badaniu symbolikę jelenia i niejako „sprawdza” jej znajomość wśród tych, którzy się nią posługują jako oficjalnym emblematem swojego związku. Kwestią otwartą i – do- dajmy – dyskusyjną pozostaje, na ile tego typu prace w ogóle wpisują się 3 J.Z. Smith, Religion, Religions, Religious, op. cit., s. 193–194. 4 Ibidem, s. 194. 8 ex nihilo 2(14) /2015 WStęp w religioznawstwo. Zawieśmy jednak na chwilę to pytanie, by przyjrzeć się innym artykułom zamieszczonym w zeszycie. Kolejną grupą prezentowanych tu tekstów, które można wyodręb- nić ze względu na poruszaną w nich tematykę, są prace o charakterze literaturoznawczym. Z religioznawstwem łączą je dość luźno wszystkie zawarte w nich wątki teologiczne i filozoficzne, które jednakowoż czasem zostają także osadzone w kontekście konkretnych tradycji religijnych. I tak, w artykule Bogumiła Chmiela Ontologiczno-aksjologiczne rozumienie pojęcia prawdy w starożytnej kulturze greckiej oraz tradycjach indo-irańskich znajdujemy rozważania dotyczące sposobów rozumienia prawdy z jednej strony jako uniwersalnego ładu, porządku bytu i stanu umysłu, a więc jako zasady porządkującej wszechświat, z drugiej zaś jako postawy moralnej człowieka, który ów właściwy porządek bytu zna i go przestrzega. Z kolei artykuł Eweliny Drzewieckiej poświęcony jest dydaktycznemu poema- towi filozoficznemuZodiacus vitae (Zodiak życia) przypisywanemu Palin- geniuszowi. Poemat wpisany w 1557 roku na indeks ksiąg zakazanych, na którym dzieło pozostawało do roku 1900, był niezwykle popularny w krajach reformacji, w Polsce zaś inspiracje z niego czerpał Mikołaj Rej. Dzieło to jest swoistym kompendium wiedzy o świecie – o Bogu, prawach natury, geografii, a także o duszy i jej wędrówkach po śmierci. Pięć innych artykułów, które wyraźnie wpisują się w grupę tekstów literaturoznawczych, to opracowania stanowiące rodzaj interpretacji i reinterpretacji tekstów literackich z wykorzystaniem różnych narzędzi religioznawczych. John Fahey analizuje trzy powieści Terry’ego Pratchetta z cyklu „Świat Dysku”: Pomniejsze bóstwa (Small Gods) z 1992 roku, Wyprawę czarownic (Witches Abroad) z 1991 i Wiedźmikołaja (Hogfather) z 1996, uka- zując przy tym, jak autor dokonuje swoistej rewitalizacji wierzeń i mitów w postmodernistycznym kontekście. Monika Kowalska w artykule Rola Demiurga i kreacja świata w cyklu anielskim Mai Lidii Kossakowskiej wskazuje na wątki gnostyckie jako główną inspirację kreowania świata przedsta- wionego w polskim cyklu fantasy, szczególnie przy tym skupiając się na roli Demiurga i Sophii. Tomasz Królak, autor tekstu Moc słowa i słowo ma- giczne w świecie Władcy Pierścieni, również analizuje świat przedstawiony, skupia się jednak na Tolkienie i na kwestii języka magicznego. Do analizy ex nihilo 2(14) /2015 9 elżbieta przybył-SadoWSka stara się wykorzystać koncepcje Bronisława Malinowskiego, Gerardusa van der Leeuwa oraz Waltera J. Onga. Jak sam zauważa: „Stosowanie narzędzi teoretycznych wypracowanych przez badaczy rzeczywiście istniejących kultur ludzkich do badania fikcyjnego świata wykreowanego w ramach powieści może się wydawać kontrowersyjne”. Zaraz potem jednak dodaje, że przydatność ustaleń teoretycznych łatwo dostrzec, gdy się je zastosuje do materiału literackiego, bowiem pozwalają one prze- konująco opisać i wyjaśnić zasady panujące w świecie