De echte dingen Essays over de kwaliteit van onderwijs onder redactie van roel in ‘t veld Colofon ISBN 9789051799064 1e druk, 2015 © 2015 Roel in ‘t Veld (red.) Coverontwerp: Campaigns&Results De bundel is tot stand gekomen in samenwerking met KWINK groep. Dit boek is een uitgave van Gopher B.V. Keizersgracht 75-II •1015 CE Amsterdam • www.gopher.nl •T 020 427 9204 Exemplaren zijn te bestellen via www.kwaliteitvanonderwijs.nl en bij iedere boekhandel. Inhoud 1. Over de echte dingen - door Roel in 't Veld 7 2. Stelsel 2.1. Beweegt ons onderwijsbestel voldoende mee met de behoeften in de samenleving? - door Ria Bronneman-Helmers 21 2.2. Interview Wim Deetman 38 2.3. De ware adel - door Pieter Gerrit Kroeger 44 3. Waarden 3.1. Goed onderwijs, functioneel of disfunctioneel? Over de school als oefenplaats voor volwassenheid - door Gert Biesta 57 3.2. Burgerschap als emergent begrip - door Liesbeth van Welie 69 4. School 4.1 ‘Kwaliteit - prestatiecijfers, managers en professionals’ - door Hans de Bruijn 82 4.2. ,… dan houden wij ze dom. - door Eric van 't Zelfde 94 5. Curriculum 5.1. High impact learning anno 2022: model voor de toekomst - Over aanpak en sturing - door Filip Dochy 110 5 6. Docent 6.1. Professionals aan het roer. Goed bestuur door professionals - door Frans de Vijlder 126 6.2. Gedompeld in kennis, schoonheid en liefde Hoe onderwijs kinderen kan voorbereiden op elke mogelijke toekomst - door Aleid Truijens 139 7. Arbeidsmarkt 7.1. Onderwijs in een wereld in transitie - door Tex Gunning en Roel Esseboom 150 7.2. Onderwijs voor een onvoorspelbare toekomst - door Roel in 't Veld 163 8. Kwaliteitszorg 8.1. Onderwijstoezicht en kwaliteit – doorgaan op bekende paden of op weg naar iets anders? - door Frans Leeuw 177 8.2. Is een nieuwe dramaturgie voor het onderwijstoezicht gewenst? - door Ferdinand Mertens 195 8.3. Onderwijs als (niet) lerend systeem - door Peter van Lieshout 208 9. Van boek naar congres - door Roel in 't Veld 221 Over de auteurs 225 6 1. Over de echte dingen door Roel in ’t Veld Inleiding Onderwijs is uitzonderlijk invloedrijk in en voor veel domeinen van de samenleving. On- derwijs kwalificeert, socialiseert en zorgt voor specifieke talentontwikkeling van mensen. Iedereen besteedt een flink deel van de tijd als kind en jongere binnen onderwijsinstellin- gen. Onze maatschappelijke en culturele toekomst is naast de economische in belangrijke mate afhankelijk van de kwaliteit van onderwijs. Veel ruzies en dialogen gaan over de kwaliteit van onderwijs. Veel beleid op tal van niveaus staat verbaal in dienst van kwaliteitsverbetering. Dit boek komt voort uit de waar- neming dat de belangrijke dialoog over de kwaliteit van onderwijs hinder ondervindt van misverstanden en onbegrip. Vader Cats beklaagde zich reeds over de dalende kwaliteit van onderwijs en ontelbaar velen na hem, en we weten dat zij in het algemeen allen ongelijk hadden. Verdere verbetering is altijd een doel van ambitieuze mensen. Onzorg- vuldig gesprek heeft schadelijke gevolgen, onder meer in de vorm van ineffectieve beslis- singen. Kwaliteit is kostbaar. De titel verwijst naar de noodzaak om het over wezenlijke onderwerpen te hebben, de echte dingen, niet de kleren van de keizer. Dit boek behelst een aantal beschouwingen over belangrijke vragen rond de kwaliteit van onderwijs: wat is het, wie gaan erover, wat draagt bij, wat schaadt? Macht is in het geding, maar ook waarden en wijsheid. U zult gepassioneerde concrete betogen over mogelijke verhoging van kwaliteit aantreffen naast geleerde verhandelingen over meer abstracte aspecten. De reden voor deze diversiteit is dat zeer uiteenlopende groepen mensen verantwoordelijkheid voor kwaliteit dragen: docenten en wellicht ook leerlingen, schoolleiders en bestuurders op uiteenlopende niveaus, en politici. De reikwijdte van het boek is beperkt tot onderwijzen en leren bij een instelling. Leren is natuurlijk breder. Dat is een pragmatische begrenzing, geen principiële. En natuurlijk is wel de vraag in het ge- ding, hoe veel andere leerprocessen van jongeren buiten de school zich verhouden tot onderwijs. Onderwijskwaliteit behelst een problematiek, waarin meervoud centraal staat. Meer- voud van dominante waarden, meervoud van perspectieven en inzichten, meervoud van belangen, meervoud van schalen en meervoud van posities. Redelijke maatschappelijke omgang met meervouden, dat is de opgave, ook voor het congres over kwaliteit van onderwijs ten behoeve waarvan dit boek is geschreven. Met het doel om met meer inzicht het maatschappelijke gesprek over onderwijskwaliteit te kunnen voeren. In deze inleiding komt eerst het begrip ‘kwaliteit van onderwijs’ ter sprake. Vervolgens leiden we achter- eenvolgens de thematiek en de essays in. 7 De kern van onderwijskwaliteit ‘Quality doesn’t have to be defined. You understand it without definition, ahead of defini- tion. Quality is a direct experience independent of and prior to intellectual abstractions’. - Robert M. Pirsig, Lila (1991, p. 73) De kern van het kwaliteitsbegrip Het citaat uit het werk van de goeroe van kwaliteitsdenken Robert Pirsig moge het over- bodig verklaren, maar denken en spreken over de kwaliteit van iets ligt ons in de mond bestorven. En we lezen er de hele dag over. Maar bestaat er wel zoiets als kwaliteit van iets? Bij nadere beschouwing is dit een merkwaardige zegswijze: we weten immers wel dat kwaliteit geen objectiveerbare eigenschap zoals kleur of gewicht is. Kwaliteit is niet uniek verbonden aan een object, maar betreft een relatie tussen subject en object. Het is een kwestie van waardering. Kwaliteit betreft appreciatie door een subject van een object. Waardering heeft van doen met waarden, kwaliteit dus ook. De waarden van degene die een oordeel over kwaliteit velt, zijn in het geding. Kwaliteit is dus relationeel en waarde geladen. Het gebruik van het woord kwaliteit is uitgedijd: we hebben het ook wel over de kwali- teiten van piet, en bedoelen dan talenten of competenties, kortom positief te waarderen karakteristieken. Eigenlijk bedoelen we dan dat wij die positief waarderen. En veel adver- tenties zijn er wel degelijk op gericht ons wijs te maken dat kwaliteit objectiveerbaar is en dat wij het juiste kwaliteitsbegrip hanteren als we de suggesties in de advertentie volgen. Maar niet heus! De marketing is erop gericht dat wij de kwaliteitsmaatstaven van de producent aan- vaarden in plaats van onze eigen waarden en daarvan afgeleide maatstaven. Dit ver- schijnsel laat ons belanden in het hart van het maatschappelijk gesprek over kwaliteit: wie bepaalt de maatstaven? Kwaliteit van diensten Dienstverlening is de voornaamste vorm van economische productie in de hedendaagse economie, en al evenzeer in het publieke domein daarbinnen. Een dienst is een relatie met economische toegevoegde waarde. Sprake is van een verlener en een ontvanger. Diensten komen veelal tot stand met behulp van kapitaalgoederen, zoals de kappers- schaar. Een diensteneconomie is dus niet voortbrenging zonder goederen, maar de goederen zijn niet het eindproduct. De kwaliteit van het kappen is afhankelijk van de waarde die wij toekennen aan bejegening, snelheid, resultaat e.d.. Het gaat meestal over een aantal aspecten van de dienst. Kwaliteit is dus ook een relatie, namelijk tussen een beoordelaar en een object van be- oordeling. Kwaliteit is – nogmaals – niet een te objectiveren eigenschap van een dienst. De maatstaven voor kwaliteit die de beoordelaar aanlegt zijn ‘maatgevend’ voor de kwali- teit. Kwaliteit is dus ook een gradueel begrip: de dimensie hoog-laag heeft betekenis. Het oordeel ‘geen’ is betekenisloos. Onze oordeelsvorming loopt dus langs wegen van geleidelijkheid. Het is geen welles- nietes spel, geen dichotomie. Kwaliteitsoordelen komen tot stand in een multidimensiona- 8 le ruimte en zijn tamelijk gecompliceerd. Dit is van belang voor alle gedaanten van kwali- teitszorg. Er kunnen verschillende beoordelaars tegelijk aanwezig zijn, met uiteenlopende maat- staven. Kwaliteitsbeoordeling vindt dus plaats binnen een relatie en heeft tevens betrek- king op een relatie. Als wij het erover eens zijn dat de kwaliteit van ‘x’ hoog is, kan dat betekenen dat wij dezelfde maatstaven aanleggen, maar ook dat wij ieder volgens uit- eenlopende maatstaven een gunstig oordeel over de kwaliteit van ‘x’ hebben. Het is van enig belang om hierover precies te zijn omdat veelal grote verwarring bestaat over de kern van het kwaliteitsbegrip. Wat een betekenisvol onderwerp van een kwaliteitsaanduiding is, hangt eveneens samen met de aard en structuur van de in het geding zijnde waarden. Mocht de beoorde- laar bijvoorbeeld vinden dat de essentie van hoger onderwijs de provocatie tot zelfstudie is, dan zal hij als bouwstenen voor een oordeel al datgene in beschouwing nemen, wat aan voornoemde provocatie bijdraagt. Is hij daarentegen van oordeel dat directe kennis- overdracht het wezen van hoger onderwijs uitmaakt, dan zal hij activiteiten in beschou- wing nemen welke tot die overdracht bijdragen. Een diepgaand gesprek over kwaliteit loopt dus steeds in de richting van waarden, en mogelijke variëteit van waarden. Ook zijn uiteenlopende aggregatieniveaus van kwalitatieve oordeelsvorming mogelijk. Veel diensten hebben een samengesteld karakter. Een onderwijsprogramma bestaat uit onderdelen, vaak vakken, die zich elk voor zich wel lenen voor een kwaliteitsoordeel, maar toch is vooral het kwaliteitsoordeel over het onderwijsprogramma als geheel van belang. Juist het holon (= geheel) verwezenlijkt de eerder bepaalde doelen, bijvoorbeeld de vorming tot een volwaardige loodgieter