Matterscape Taskscape Feltscape De invloed van agrarische grondbewerkingen op de morfologie van de Lionserpolder (De Greidhoeke, Friesland) tussen 1950 en heden Cora Krista Jongsma Matterscape Taskscape Feltscape De invloed van agrarische grondbewerkingen op de morfologie van de Lionserpolder (De Greidhoeke, Friesland) tussen 1950 en heden Auteur C. K. (Cora) Jongsma Assen, juli 2017 Onder begeleiding van: Prof. dr. ir. Th. (Theo) Spek (hoogleraar Landschapsgeschiedenis, RUG) Deze scriptie master is geschreven in het kader van de masteropleiding Landschapsgeschiedenis Prof. dr. A.S. (Ann-Sophie) Lehmann (hoogleraar Moderne Hedendaagse Kunst, RUG) aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), Faculteit der Letteren. Voorwoord Op de eerste warme lenteavond van mei 2017 ke kant van het landschap confronterend en stond ik, samen met één van de voor dit on- deze ervaring maakte mij nog bewuster en derzoek geïnterviewde boeren, midden in de betrokken bij de aan het landschap verbonden Lionserpolder. Terwijl wij boven onze hoofden problematieken; de kwetsbaarheid, tijdelijk- nauwlettend in de gaten werden gehouden heid ervan en de noeste en vakkundige arbeid door een zwerm grutto’s, bekeken wij een van de mensen die het landschap beheren, kunstwerk dat nog maar een paar jaar in zijn bewerken en onderzoeken. bezit was. Het was niet groot, had onregelma- tige contouren en het unieke reliëf kwam door De beleving van het landschap is in al haar de grote variëteit aan groentinten goed tot zijn gelaagdheden heel vruchtbaar geweest voor recht. Werkelijk schitterend. Daarnaast waren mijn beeldend werk en daarom wil ik iedereen de hydrologische omstandigheden waarin het danken die mijn pad door de Lionserpolder kunstwerk zich bevond onder controle en was heeft gekruist. Daarbij vooral de zorg en aan- het vakkundig gemaakt, maar ook geconser- dacht van mijn man Robin Punt. Het is voor veerd en dat allemaal dankzij de eeuwen- mij belangrijk geweest dat jij zonder ooit een lange zorg van de makers ervan. Bijzondere stap in de Lionserpolder te hebben gezet, toch momenten waarop het landschap ervaren en altijd met mij meegewandeld bent! beleefd kan worden – zoals in bovenstaand De opleiding, bedankt voor de tijd die men fragment – hoop ik nog vaak mee te mogen mij heeft gegeven, de kennis die men met mij maken en vooral ook te delen. deelde en de bijzondere locaties die we heb- ben mogen bezoeken. In het bijzonder wil ik Mijn interesse in het microreliëf van het Theo Spek en Ann-Sophie Lehmann bedanken. Nederlandse landschap is in de jaren dat ik de Zij hebben mij als onderzoeker en kunstenaar master Landschapsgeschiedenis heb gevolgd, in de gelegenheid gesteld om de binding tus- alleen maar toegenomen. Als kunstenaar was sen het feitelijke landschap en de verbeelding mijn ontmoeting met de wetenschappelij- daarvan te onderzoeken. Inhoudsopgave 3 taskscape 67 3.1 Agrarische grondbewerkingen van boer en beheerder 68 3.2 Bewoning 72 3.3 Beweging 75 3.4 Bewerking 81 3.5 Oorzaken die de morfologie van de polder bepalen 89 3.6 Conclusie 93 4 feltscape 94 4.1 Kunst van landschap maken 97 4.2 Hoe vilt wordt gemaakt 99 samenvatting 4.3 Feltscape 105 4.4 Conclusie 122 1 inleiding tot het onderzoek 1 1.1 Aanleiding tot het onderzoek 1 5 eindconclusie 125 1.2 Stand van het onderzoek 5 5.1 Eindconclusies en aanbevelingen 126 1.3 Afbakening van het onderzoek 10 1.4 Probleemstelling van het onderzoek 14 referenties 129 1.5 Theoretisch kader van het onderzoek 15 1.6 Onderzoeksthema’s en onderzoeksvragen 18 bijlagen 133 1.7 Bronnen en onderzoeksmethoden 22 Bijlage 1 Visualisatie van de Lionserpolder in local dominance 133 1.8 Onderzoeksaanpak en fasering onderzoek 25 Bijlage 2 Overzicht geomorfologie, bodem, landschapstype en bewoningspatroon 134 2 matterscape 27 Bijlage 3 Legenda Bodemkaart 135 2.1 Geologisch ontstaan van zeekleilandschap van Westergo 30 Bijlage 4 Begrippenlijst van de werkzaamheden in de Lionserpolder 136 2.2 De materie van het kleiterpenlandschap 35 Bijlage 5 Interviews 137 2.3 Algemene bewoningsgeschiedenis Westergo 39 Bijlage 6 Visuele beleving van de Lionserpolder 157 2.4 De Lionserpolder als ruimtelijke eenheid 41 Bijlage 7 Krimpvermogen van wol 160 2.5 Landschapselementen en hun morfologie 45 Bijlage 8 Legenda Holoceen- en Pleistoceen landschap 164 2.6 Conclusie 65 Samenvatting Wegen en paden zijn lijnen in en door het bewerking ervan door boeren met grote trac- landschap en bieden de mogelijkheid het toren en bijpassende apparatuur, heeft geleid landschap binnen te gaan. De infrastruc- tot het onderwerp van onderzoek: de invloed tuur kan het landschap ontsluiten, maar ook van de agrarische grondbewerkingen op de afgesloten houden, zodat ze niet zichtbaar morfologie van de Lionserpolder. en te ervaren is. De Lionserpolder (Greidhoe- Mijn activiteiten als beeldend kunstenaar ke, Friesland), een kleiterpenlandschap, is waarin ik het microreliëf van landschap on- zo’n landschap. De dorpen Leons, Baard en derzoek door het maken van landschappen Jorwert zijn alleen over kronkelende wegen van vilt – de zogenaamde feltscapes – hebben met betonnen platen te bereiken. Het is een de maak- en bewerkingsprocessen van de uitgestrekt weidelandschap met hier en daar Lionserpolder verbonden met het maakproces verspreid een boerderij achter hoge bomen. van feltscapes. Op het eerste gezicht lijkt dit landschap niet bijzonder. De wegen lijken namelijk de gren- Het doel van dit art-based onderzoek is de zen van het landschap te vormen en vanaf kenmerkende landschappelijke morfologie en de weg is het absoluut niet zichtbaar welke de daarop uitgevoerde agrarische grondwerk- vormenrijkdom aan percelen en reliëf dit zaamheden te analyseren en te verbinden met landschap te bieden heeft. het artistieke maakproces. De interdisciplinai- re werkwijze van het landschapshistorische Het contrast van de ervaring van het land- onderzoek wordt verweven met art-based schap, langs de zijlijnen van haar infrastruc- onderzoek, waarbij de theorie van de so- tuur en het ervaren van het landschap van ciaal-antropoloog Tim Ingold voor binding binnenuit, is zo groot dat het de aanleiding zorgt. Hij poogt de mens en het landschap van dit onderzoek is geweest. De verwonde- opnieuw met elkaar te verzoenen door het ring over de hedendaagse aanwezigheid van landschap voor te stellen als een verhaal dat kleine onregelmatige percelen met reliëf, de zich aldoor ontvouwt. Het onderzoek bestaat uit drie delen: matters- slikkige grond kon worden drooggelegd. Later ontstaan en aangelegd in het verleden. De lij- Baard en Jorwert niet alleen uit contouren van cape, taskscape en feltscape. werden deze slenken uitgediept, de eerste nen van de infrastructuur van de Lionserpolder percelen en natuurlijk reliëf bestaat. Met name sloten gegraven en dijkjes aangelegd om het hebben hun oorsprong in het verleden, maar door de grote variëteit aan greppelstructu- In het eerste deel staan de visueel kenmer- water te keren. Deze eerste boeren maakten bepalen de manier en beweging waarop de ren – gemaakt en onderhouden door boeren kende cultuurhistorische elementen van het de polder. Ze hadden hierbij geen ontwerp in boer tegenwoordig zijn agrarische grondwerk- – is er een bijzonder gecultiveerd microreliëf kleiterpenlandschap, tussen Leons, Baard en gedachten, maar reageerden op het natuurlijk zaamheden uitoefent. Dit kan aanpassingen ontstaan. Alleen door hun zorg, kennis en Jorwert centraal. reliëf dat in het landschap gevormd was. van het landschap met zich meebrengen, die vaardigheden zijn deze te behouden. zichtbaar zijn in splitsing of samenvoegen van Het tweede deel beschrijft de agrarische Het hoofdstuk Matterscape maakt duidelijk percelen, het dempen of rechttrekken van grondbewerkingen van dit landschap in de dat het dynamisch gevormde getijdenland- sloten, opwerpen of verwijderen van nieuwe periode tussen 1950 en 2017. schap de mens dicteerde hoe dit landschap te kaden, dammen en egalisatie. Deze aanpas- bewerken. Uiteindelijk ontstond, na eeu- singen hebben vooral invloed op het microre- Het derde deel gaat nader in op het maakpro- wenlange bewerking en circulatie van grond, liëf van de morfologie in de Lionserpolder. ces van feltscapes en de verbinding hiervan de kenmerkende onregelmatige morfologie met het maken van landschap. van het onderzoeksgebied; de Lionserpolder. Hoofdstuk 4: Feltscape Een kleiterpenlandschap waarin de symbiose Het maakproces van landschappen van vilt Hoofdstuk 2: Matterscape tussen natuurlijk gevormd landschap en in Visuele kenmerkende cultuurhistorische cultuur gebracht landschap zichtbaar is. De relatie tussen agrarische grondwerkzaam- elementen heden en de morfologie van landschap wordt Hoofdstuk 3: Taskscape onderzocht door het maken van feltscapes. In Het eerste deel van het onderzoek beschrijft Agrarische grondbewerkingen van de boer het viltproces, waarin wol krimpt tot vilt, wor- het ontstaan en het in cultuur brengen van en beheerder in het kleiterpenlandschap den parallellen gelegd met de materie waaruit de karakteristieke morfologie van de Lionser- tussen Leons, Jorwert en Baard het kleiterpenlandschap bestaat. Door met polder. De onregelmatig gevormde percelen vilt de morfologie van de polder te maken, en het microreliëf waaruit dit gebied bestaat De mechanisatie en de ruilverkaveling Baar- worden in het maakproces parallellen gevon- hebben hun vorm te danken aan het getij deradeel (1984 – 2015) hebben er toe bijge- den met de agrarische grondwerkzaamheden van de zee. Deze kon – in een nog onbedijkt dragen dat de frequentie en kracht waarmee van de boeren