1 PEDAGOGIKA IGNACJASSKA historia teoria praktyka 2 BIBLIOTEKA PEDAGOGIKI IGNACJASSKIEJ Seria pod red. Janusza MóÙki ◆ Pedagogika ignacjaÚska: historia, teoria, praktyka •Pedagogika ignacjaÚska wobec wyzwaÚ wspóÙczesnego humanizmu / Igna tian Pedagogy for the Challenges of Humanism Today 3 PEDAGOGIKA IGNACJASSKA historia teoria praktyka Redakcja naukowa Anna Królikowska WyČsza SzkoÙa Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum” Wydawnictwo WAM Kraków 2010 4 © WyČsza SzkoÙa Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”, 2010 31-501 Kraków, ul. Kopernika 26 Recenzent: Prof. dr hab. WÙadysÙawa Szulakiewicz, Uniwersytet MikoÙaja Kopernika Publikacja dofinansowana ze ïrodków przeznaczonych na dziaÙalnoï° statutow­ WydziaÙu Pedagogicznego WSFP „Ignatianum”, 2009 Korekta: Magdalena Jankosz Projekt okÙadki: Jadwiga M­czka Opracowanie techniczne: Jacek Zaryczny ISBN 978-83-7614-097-1 (Ignatianum) ISBN 978-83-7505-677-8 (WAM) WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 • 31-501 Kraków tel. 12 62 93 200 • faks 12 42 95 003 e-mail: [email protected] www.wydawnictwowam.pl DZIAR HANDLOWY tel. 12 62 93 254-256 • faks 12 43 03 210 e-mail: [email protected] KSI9GARNIA INTERNETOWA tel. 12 62 93 260, 12 62 93 446-447 faks 12 62 93 261 e.wydawnictwowam.pl Drukarnia Wydawnictwa WAM • ul. Kopernika 26, 31-501 Kraków 5 SPIS TREgCI WstĊp 7 I. Od ûwiczeĔ duchownych do pedagogiki ignacjaĔskiej Józef Augustyn ûwiczenia duchowne jako podstawa pedagogiki ignacjaĔskiej 13 Wacáaw Królikowski Cele i etapy formacji duchowej w pedagogice ignacjaĔskiej 23 Jacek PoznaĔski Ksztaátowanie postawy sáuĪby w III tygodniu ûwiczeĔ duchownych – przesáanie dla praktyki edukacyjnej 41 Marek Wójtowicz Dynamika ûwiczeĔ duchownych Ğw. Ignacego Loyoli w ujĊciu G. Cussona 57 II. Pedagogika ignacjaĔska u Ĩródeá Beata Topij-StempiĔska Geneza pedagogiki ignacjaĔskiej 87 Ludwik GrzebieĔ Pedagogika ignacjaĔska na tle innych pedagogik zakonnych (reÀ eksje nad dziejami szkolnictwa polskiego) 107 Barbara Adamczyk Pedagogia Jezusa jako model dla pedagogii Ğw. Ignacego 129 6 Spis treïci Paweá àacny Jezuickie magis na przykáadzie Īycia Ojca Matteo Ricciego SJ (1552-1610) 151 III. Istota procesu wychowania w pedagogice ignacjaĔskiej Anna Królikowska Proces wychowania w pedagogice ignacjaĔskiej Interpretacja w Ğwietle wybranej literatury 185 Jerzy Kochanowicz Wychowanie w szkoáach jezuickich okresu staropolskiego 205 Janusz Móáka Samorealizacja w zaáoĪeniach pedagogiki ignacjaĔskiej 239 Ewa Dybowska Pedagog – lider w pedagogice ignacjaĔskiej 251 Krzysztof Biel Pedagogia ignacjaĔska w procesie resocjalizacji 269 IV. Instytucje oĞwiatowe Andrzej Paweá BieĞ Jezuickie instytucje oĞwiatowe na Ğwiecie 291 Stanisáaw CieĞlak Dzieje fundacji kolegiów jezuickich w Rzeczypospolitej w ujĊciu Jakuba SzafarzyĔskiego 311 Wáadysáaw Kubik Jezuicka WyĪsza Szkoáa „Ignatianum” w Krakowie 339 André Fossion Inspiracja ignacjaĔska w dziaáalnoĞci edukacyjnej MiĊdzynarodowego Instytutu Lumen Vitae 361 Noty o Autorach 375 Indeks osób 379 7 WST9P Idea tej ksi­Čki zrodziÙa si¿ w zwi­zku z jubileuszem 20-lecia istnienia Ignatianum – WyČszej SzkoÙy Filozoficzno-Pedagogicz- nej w Krakowie, prowadzonej przez zakon jezuitów, która roz- pocz¿Ùa swoj­ dziaÙalnoï° zaraz po zmianie systemowej w 1989 roku. Sam tytuÙ ksi­Čki moČe budzi° kontrowersje: edukacja igna- cjaÚska czy jezuicka. gw. Ignacy – zaÙoČyciel zakonu jezuitów (Towarzystwa Jezusowego) – nie stworzyÙ wÙasnego systemu edukacyjnego. Nie to byÙo celem u progu dziaÙalnoïci Towarzy- stwa Jezusowego. Jednak daÙ dla niego podstawy w postaci )wi- czeÚ duchownych. Tego rodzaju spory staj­ si¿ bezprzedmiotowe w momencie, kiedy uïwiadomimy sobie, Če od XVI wieku jezu- ici odgrywali istotn­ rol¿ w ksztaÙceniu i wychowaniu mÙodych ludzi. Ogromna liczba instytucji edukacyjnych na caÙym ïwie- cie – kolegiów, uniwersytetów – ïwiadczy o randze jezuickiej propozycji edukacyjnej. Kontrowersje moČe budzi° równieČ uČycie w tytule ksi­Čki poj¿cia pedagogika. Jako nauka o wychowaniu pedagogika sy- stematycznie stawia i metodycznie rozwi­zuje problemy zwi­- zane z procesem wychowania, z instytucjami, w ramach których ten proces jest prowadzony, z samymi uczestnikami sytuacji wy- chowawczej (wychowanek – wychowawca) itp. W odniesieniu 8 Wst¿p do nauki naleČy podkreïli° fakt, Če aby dany rodzaj dziaÙalnoïci spoÙecznej czÙowieka moČna byÙo okreïli° mianem nauki, musi ona speÙnia° okreïlone kryteria, jak chociaČby posiada° swój przedmiot badaÚ, wÙasny warsztat metodologiczny, okreïlo- ny system poj¿°, swoje miejsce w systemie naukȹ1. Jako nauka pedagogika „zajmuje si¿ identyfikowaniem, nazywaniem oraz definiowaniem wszystkich faktów skÙadaj­cych si¿ na praktyk¿ edukacji”ȹ2. Powstaje zatem pytanie, czy pedagogika ignacjaÚ- ska speÙnia te kryteria. Wydaje si¿, Če skoro uČywa si¿ poj¿cia „pedagogika katolicka”ȹ3, równie uzasadnione wydaje si¿ uČy- cie poj¿cia „pedagogika” z przymiotnikiem „ignacjaÚska”, która rozwija si¿ na fundamencie pedagogiki katolickiej. Ma ona bo- wiem swoj­ teori¿ (pocz­wszy od Ratio studiorum), posiada rów- nieČ podstawy filozoficzne (antropologia chrzeïcijaÚska) i akso- logiczne, dysponuje równieČ sieci­ placówek oïwiatowych, za pomoc­ których przez ponad pi¿° wieków z sukcesem realizuje proces edukacyjny. Nie bagatelizuj­c bynajmniej kwestii spornych czy w­tpli- wych, warto podkreïli°, Če pedagogika ignacjaÚska moČe stano- wi° alternatyw¿ dla wspóÙczesnych pedagogik, daj­c czÙowieko- wi XXI wieku narz¿dzie osobistego peÙnego rozwoju w kluczu wartoïci, w otwarciu na ïwiat i pÙyn­ce z niego wyzwania, ucz­c krytycznego myïlenia, tak przydatnego w kontekïcie postmo- dernistycznego pluralizmu. Niniejsza ksi­Čka jest owocem refleksji zarówno jezuitów, jak i osób ïwieckich, zaangaČowanych w ksztaÙcenie i wychowanie „ludzi dla innych”. SkÙada si¿ z czterech rozdziaÙów. Pierwszy 1 Por. K. Rubacha, Pedagogika jako nauka, w: Pedagogika, t. 1, red. Z. KwieciÚ- ski i B. gliwerski, Warszawa 2004, s. 18. 2 TamČe, s. 24. 3 Por. na przykÙad: K. Czuba, ChrzeïcijaÚski system wartoïci fundamentem pe- dagogiki katolickiej, „Pedagogika Katolicka” 2007, nr 1a; J. Kostkiewicz, O potrze- bie pedagogiki katolickiej jako kierunku [specjalnoïci] edukacji uniwersyteckiej, „Peda- gogika Katolicka” 2007, nr 1; J. Zimny, W kierunku pedagogiki katolickiej, Stalowa Wola 2008; M. Nowak, Wychowanie religijne w pedagogice katolickiej XX wieku, „Paedagogia Christiana” 2001, nr 1, s. 43-69; A. Rynio, Pedagogika katolicka. Za- gadnienia wybrane, Stalowa Wola 1999. Wst¿p 9 rozdziaÙ zostaÙ poïwi¿cony )wiczeniom duchownymȹ4 jako doku- mentowi, który stanowi podstaw¿ duchowoïci ignacjaÚskiej, a z czasem staÙ si¿ inspiracj­ dla pedagogiki ignacjaÚskiej. Drugi rozdziaÙ zaprowadzi czytelnika do ĊródeÙ, fundamentów peda- gogiki ignacjaÚskiej. Trzeci rozdziaÙ stanowi wspóÙczesne od- czytanie i zastosowanie gÙównych idei pedagogiki ignacjaÚskiej w praktyce pedagogicznej, natomiast rozdziaÙ czwarty poïwi¿- cony zostaÙ jezuickim placówkom oïwiatowym na caÙym ïwiecie z szersz­ prezentacj­ jednej placówki zagranicznej oraz jubila- ta – „Ignatianum”. Anna Królikowska 4 RaciÚska nazwa tego dokumentu brzmi Exercitia Spiritualia. W j¿zyku pol- skim moČemy spotka° dwie wersje tÙumaczenia: )wiczenia duchowne (cz¿ïciej) albo )wiczenia duchowe (tytuÙ lansowany przez jezuickie centra duchowoïci uznaj­ce przymiotnik „duchowe” za bardziej adekwatny w j¿zyku polskim). Wi¿cej na temat tytuÙu ksi­Čeczki )wiczeÚ por. J. KoÙacz, SÙownik j¿zyka i kultury jezuitów polskich, Wydawnictwo WAM, Kraków 2006, s. 77n. W tej ksi­Čce uČy- wane s­ oba tytuÙy, zawsze jednak chodzi o to samo dzieÙo ïw. Ignacego Loyoli. 10 11 I. Oё )ѤіѐѧђҞ DѢѐѕќѤћѦѐѕ ёќ ѝђёюєќєіјі ієћюѐїюҞѠјіђї 12 13 Jңѧђѓ AѢєѢѠѡѦћ )WICZENIA DUCHOWNE JAKO PODSTAWA PEDAGOGIKI IGNACJASSKIEJ gwi¿ty Ignacy Loyola jest autorem ksi­Čeczki )wiczenia du- chowne, w której prezentuje metod¿ odprawiania trzydziestodnio- wych rekolekcji, Konstytucji Towarzystwa Jezusowego oraz kilku ty- si¿cy listów, jakie pisaÙ za czasów rz­dzenia zakonem. A poniewaČ rozpocz­Ù swoj­ edukacj¿ dosy° póĊno, okoÙo trzydziestego roku Čycia, st­d teČ nigdy nie nauczyÙ si¿ wÙadania piórem tak biegle jak – przed swoim nawróceniem – wÙadaÙ szpad­. „Pisanie byÙo dla niego prac­ zawsze bardzo mozoln­” – zauwaČa MieczysÙaw Bednarz SJ. I cho° pod wzgl¿dem literackim Ignacy jest raczej skromnym pisarzem i nie moČna go porównywa° z mÙodszymi od niego twórcami mistyki hiszpaÚskiej: Janem od KrzyČa czy Te- res­ z Avila, niemniej odegraÙ on w historii KoïcioÙa znacz­c­ rol¿. WyksztaÙcenie teologiczne zdobyte przez Ignacego na Sor- bonie (magister teologii) byÙo dla niego przede wszystkim po- twierdzeniem mistycznych doïwiadczeÚ, jakich udzieliÙ mu Bóg w manreskiej grocie. Loyola to pisarz praktyk, a jego dzieÙa wy- pÙywaj­ z bogatego, charyzmatycznego apostolatu. Jego prosty, zwi¿zÙy i precyzyjny j¿zyk nie jest owocem bogatej lektury czy wielkiego literackiego talentu, ale raczej „zabiegiem dydaktycz- nym”, wypracowanym z niemaÙym trudem. Ojciec Ignacy chciaÙ, by jego rady, przestrogi i komentarze duchowe byÙy zrozumiaÙe dla tych, którym ich udzielaÙ. 14 Jңѧђѓ AѢєѢѠѡѦћ Jak powstaÙy )wiczenia duchowne? Ignacemu Loyoli zawdzi¿czamy jeszcze jedno dzieÙo: Opo- wieï° pielgrzyma. Nie wyszÙo ono bezpoïrednio spod jego r¿ki, ale byÙo ustnym opowiadaniem spisanym przez jego synów duchowych. „AČ do dwudziestego szóstego roku Čycia byÙ czÙo- wiekiem oddanym marnoïciom tego ïwiata” – tak rozpoczy- na sw­ opowieï° Loyola (w trzeciej osobie liczby pojedynczej). „Oddanie si¿ marnoïciom tego ïwiata” Ù­czyÙo si¿ z karier­ tego spóĊnionego nieco, ïredniowiecznego