OD AUTORA Wojna między Rzecząpospolitą a państwem moskiewskim rozpoczęła się wiosną 1654 r. Główny korpus wojsk moskiew­ skich z carem Aleksym Michajłowiczem pomaszerował na Litwę, na Ukrainę zaś wysłano kniazia Aleksego Trubeckiego. Miał on wspierać wojska kozackie hetmana Bohdana Chmiel­ nickiego, który 15 stycznia 1654 r. w Perejasławiu złożył wraz ze swym wojskiem przysięgę na wierność carowi. Powody wypowiedzenia wojny Rzeczypospolitej przez Alek­ sego Michajłowicza po czterech latach wahań były oczywiste. Chodziło przede wszystkim o przekreślenie traktatu polanow- skiego, o którym historyk polski Wiktor Czermak pisał, że „ciążył dumnej sąsiedzie Polski, niby kamień na piersiach złamanego chorobą człowieka". Trudno się temu dziwić, przecież w wyniku tego traktatu państwo moskiewskie utraci­ ło łącznie około 75 000 km2 i musiało zapłacić sumę 200 000 rubli tytułem zwrotu kosztów wojny. Z takimi stratami do­ prawdy trudno się pogodzić. Rosjanom - a przynajmniej części społeczeństwa - przy­ świecała też niewątpliwie chęć rewanżu za tzw. polską gos­ podarkę na ziemiach państwa moskiewskiego w czasach „wie­ lkiej smuty". Działalność Polaków w korpusach interwencyj­ nych i armiach kolejnych Samozwańców zapisała się bowiem krwawymi zgłoskami, o czym świadczą kroniki i pamiętniki, a także wypowiedzi wybitnych Rosjan. Głównym teatrem działań wojennych w 1654 r. była Litwa i tam też doszło do najistotniejszych, niestety niekorzystnych 4 5 dla Rzeczypospolitej rozstrzygnięć. Nie przygotowane należy­ moskiewskiego kosztem Rzeczypospolitej, postanowił więc cie, źle wyposażone i zbyt słabe liczebnie wojska litewskie nie interweniować. Już 10 listopada 1655 r. wojska tatarskie były w stanie stawić skutecznego oporu oddziałom nieprzyja­ otoczyły pod Jeziemą powracające po nieudanym oblężeniu cielskim i do połowy 1655 r. większość ziem litewskich pułki moskiewskie i kozackie. Wojska moskiewskie zostały znalazła się w rękach moskiewskich. W tej sytuacji car uznał, wypuszczone, oczywiście po pozbawieniu ich łupów. Nato­ że ostatecznie rozwiązany został problem nie tylko ziem miast z Chmielnickim chan zawarł układ zmuszający Koza­ ruskich zagarniętych ongi, w XII i XIII wieku przez Litwę, ale ków do zerwania z Moskwą i powrotu pod władzę Jana również samej Litwy i 13 września 1655 r. ogłosił się wielkim Kazimierza. księciem Litwy, Białej Rusi, Wołynia i Podola. Tak wyraźnej zmiany koniunktury międzynarodowej Mosk­ Nieco gorzej wiodło się wojskom moskiewsko-kozackim na wa nie mogła zlekceważyć. Wojska carskie zatrzymały się na Ukrainie. Armia koronna wspomagana przez Tatarów odnios­ zajmowanych pozycjach. W sierpniu 1656 r. przystąpiono do ła w styczniu 1655 r. zdecydowane zwycięstwo nad połączo­ rokowań pokojowych nad rzeczką Niemieżą pod Wilnem. nymi wojskami moskiewskimi Wasyla Borysewicza Szere­ W ich wyniku 3 listopada podpisano rozejm na zasadzie uti mietiewa i kozackimi Bohdana Chmielnickiego. Zwycięstwo possidetis (jak posiadacie). Dla Moskwy najważniejszy był to, jak wiele innych w naszej historii, nie zostało należycie oczywiście punkt przewidujący wybór Aleksego Michajłowi- wykorzystane; tym razem przede wszystkim z winy Tatarów, cza na króla polskiego i to jeszcze za życia Jana Kazimierza, którzy dali się przekupić staremu hetmanowi kozackiemu. któremu zagwarantowano dożywotnią władzę. Na dalszy rozwój stosunków polsko-moskiewskich ogrom­ Jednakże w tej kwestii spotkało cara rozczarowanie. Strona ny wpływ miała napaść Szwecji na Rzeczpospolitą. Sukcesy polska układ rozejmowy zawarła pod przymusem i nie miała wojsk szwedzkich w pierwszym okresie „potopu" zaniepokoi­ zamiaru skrupulatnie go przestrzegać. Korona, którą tak sku­ ły cara i spowodowały zmianę jego stosunku do Rzeczypos­ tecznie łudzono dyplomatów carskich, służyła zresztą ówczes­ politej. Państwo moskiewskie miało bowiem do Szwecji rów­ nym kierownikom polityki zagranicznej Rzeczypospolitej za nie poważne i zadawnione pretensje, jak do Rzeczypospolitej. uniwersalny wabik. Ofiarowano ją przecież także Karolowi Car nie chciał więc bezczynnie przyglądać się sukcesom Habsburgowi w zamian za obietnicę pomocy austriackiej, swego przeciwnika, tym bardziej że stwarzały one fakty a u schyłku 1655 r. nawet Jerzemu II Rakoczemu, pragnąc polityczne, których Rosja nie mogła zaakceptować. Należał powstrzymać go od sojuszu ze Szwecją. Żadnej z tych obiet­ do nich zwłaszcza akt połączenia Litwy ze Szwecją podpisany nic - również tej złożonej pod Wilnem - nie traktowano 20 października 1655 r. przez Janusza Radziwiłła. Pojawiła wówczas zbyt serio. się bowiem wówczas realna groźba odepchnięcia Rosji od Punktem zapalnym w stosunkach między obu państwami Bałtyku. A przecież już od czasów Iwana Groźnego dążenie stała się też Ukraina. 27 czerwca 1657 r. zmarł nagle hetman do usadowienia się nad Morzem Bałtyckim było jednym zaporoski Bohdan Chmielnicki, „ojciec chrzestny" klęsk, ja­ z głównych kanonów polityki zagranicznej Moskwy. kie spadły w drugiej połowie XVII wieku na Koronę i Litwę. Pewien wpływ na wstrzymanie ofensywy wojsk moskiew­ Po jego śmierci sytuacja na Ukrainie jeszcze bardziej się skich miało również stanowisko Krymu. Chan tatarski Meh- pogmatwała, do istniejących bowiem problemów doszła za­ med IV był mocno zaniepokojony umacnianiem się państwa cięta rywalizacja o władzę wśród starszyzny kozackiej. 7 6 ukraińskiego, przekreśliła natomiast możliwość porozumienia Początkowo na czoło współzawodników wysunął się Iwan między Rzecząpospolitą a państwem moskiewskim. (Jan) Wyhowski, który wkrótce okazał się zwolennikiem Działania zbrojne na szeroką skalę zostały wznowione pokojowego rozwiązania konfliktu z Koroną. Rozpoczęto w grudniu 1659 r. Armia kniazia Iwana Andrejewicza Cho- rozmowy pokojowe, w których Jana Kazimierza i Rzeczpo­ wańskiego rozpoczęła ofensywę na Litwie uderzając na grupę spolitą reprezentował Kazimierz Bieniewski i Jerzy Niemi- wojsk litewskich stacjonujących nad jeziorem Miadzioł. Bit­ rycz, ukraiński możnowładca. Wspólnie wypracowano kon­ wa zakończyła się klęską Litwinów. Następnie armia Cho- cepcję „księstwa ruskiego", jako trzeciej - obok Korony wańskiego nie napotykając poważniejszego oporu opanowała i Litwy - części składowej Rzeczypospolitej. prawie całą Litwę i 7 stycznia 1660 r. dotarła do twierdzy Ugoda hadziacka, bo o niej właśnie mowa, została ratyfiko­ Brześć, którą zdobyła 13 stycznia1. Droga na Warszawę stała wana prawie w nie zmienionej postaci przez Sejm Rzeczypos­ otworem. politej 12 maja 1659 r. Niestety, doszło do niej zbyt późno Mniej więcej w tym samym czasie wojska moskiewskie i nie znalazła licznych i gorliwych obrońców, zwłaszcza na i sprzymierzone z nimi kozackie pod dowództwem Szeremie­ Ukrainie. Wybuchła tam wojna domowa inspirowana i wspo­ tiewa zajęły Ukrainę. magana przez carskich urzędników, między innymi przez Nad Rzecząpospolitą zawisło śmiertelne niebezpieczeń­ Wasyla Borysewicza Szeremietiewa, który został przez cara stwo. Wszystko wskazywało na to, że wojna z państwem mianowany wojewodą kijowskim. W pewnym momencie było moskiewskim zakończy się sukcesem cara, i zasiądzie on na więc jednocześnie dwóch urzędników noszących ten sam tytuł polskim tronie nie oglądając się na zgodę sejmu. W wyniku - wspomniany już Wasyl Borysewicz Szeremietiew i Jan unii (a raczej aneksji) powstałoby wówczas państwo ogromne, Wyhowski, wyniesiony na ten urząd przez Jana Kazimierza. które „między pany ziemskimi nie będzie mieć brata" - jak Opuszczony przez swych stronników, pozbawiony wsparcia pisano ongi - gdyż także rozważano możliwość połączenia Rzeczypospolitej zajętej ciągle wojną ze Szwecją hetman obu państw, ale pod berłem króla polskiego, a załogi polskie ruski Jan Wyhowski 11 września 1659 r. na naradzie w Ger- rezydowały w Moskwie i na Kremlu. manówce złożył swą buławę i chyłkiem pod osłoną oddziałów Na szczęście dla Rzeczypospolitej wodzowie carscy nie zaciężnych i polskich posiłkowych opuścił Ukrainę. Hetma­ kontynuowali tuk pomyślnie rozpoczętej ofensywy. Chowań- nem pod naciskiem wojsk carskich został Jerzy Chmielnicki, ski tracił czas na zdobywanie silnej twierdzy Lachowice, syn Bohdana - nazywany dla odróżnienia od swego wielkiego a Szeremietiew toczył w Kijowie jałowe spory z kozacką ojca Chmielniczenką. 27 października 1659 r. na wielkiej starszyzną. Dzięki temu Rzeczpospolita wygrała na początku radzie kozaczyzny w Perejasławiu zaprzysiągł on wraz ze 1660 r. jedną, ale za to niezwykle ważną bitwę, bitwę o czas. starszyzną wierność i posłuszeństwo carowi. Niestety wa­ runki, jakie udało mu się wówczas wytargować, były o wiele gorsze od tych, jakie uzyskał jego ojciec w 1654 r. W kolej­ nych miesiącach wojska moskiewskie oraz sprzymierzone 1 Jak twierdzi w swym Dyariuszu Bogusław Mackiewicz, stało się to z nimi oddziały kozackie wypierały zewsząd zwolenników z winy załogi, która na wieść o odstąpieniu wojsk moskiewskich wpadła w przedwczesną euforię i oddała się beztroskiej zabawie. Powiadomiony Wyhowskiego i zajmowały imieniem cara całą prawobrzeżną o tym Chowański powrócił, zdobył zamek, a załogę „wyciął w pień". Ukrainę. Ugoda hadziacka nie rozwiązała więc problemu 9 powołując kilka nowych jednostek i lepiej wyposażając stare (powołano np. nową chorągiew husarską poprzez lepsze wy­ posażenie chorągwi pancernej Stanisława Lubomirskiego). Przyjęto również do komputu chorągwie Jana Wyhowskiego sformowane z resztek wiernych mu Kozaków: 8 chorągwi kozackich, regiment rajtarski i regiment dragoński. Nie wpły­ W PRZEDEDNIU KAMPANII nęło to jednak zasadniczo na stan liczebny armii, gdyż jednocześnie zmniejszono liczebność wielu innych