STUDIA MEDIAEVALIA SELECTA Mirjana Matijević Sokol Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu Nakladnik Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu FF-press Za nakladnika Vesna VLAHOVIĆ-ŠTETIĆ Urednik Tomislav GALOVIĆ Recenzenti Ivan BOTICA Damir KARBIĆ Grafički urednik i prijelom Marko MARAKOVIĆ Lektura i korektura Jadranka BRNČIĆ Engleska lektura i prijevod Marko MAJEROVIĆ Stručni suradnici Filip ŠIMETIN ŠEGVIĆ Nikolina ŠIMETIN ŠEGVIĆ Dejan ZADRO Tisak ??????? Naklada 400 Ova je knjiga priređena za tisak u sklopu rada na projektu Hrvatske zaklade za znanost »Izvori, pomagala i studije za hrvatsku povijest od srednjeg vijeka do kraja dugog 19. stoljeća« (voditelj: dr. sc. Damir Karbić, HAZU, Zagreb) HRZZ–IP–2014–09–6547 ISBN 978-953-175-???-? CIP zapis dostupan u računalnome katalogu Nacionalne i sveučilišne knjižnice u Zagrebu pod brojem ????????? Mirjana Matijević Sokol STUDIA MEDIAEVALIA SELECTA Rasprave i prinosi iz hrvatske srednjovjekovne povijesti Zagreb, 2020. Najdraem Andri Zvonimiru SADržAJ Predgovor ........................................................................................................................................................................7 SREDNJOVJEKOVNA PISMENOST ......................................................................................11 Latinska pismenost hrvatskoga ranog srednjeg vijeka ............................................................13 Latinska pismenost hrvatskoga razvijenog i kasnog srednjeg vijeka .........................25 Neki aspekti hrvatske ranosrednjovjekovne latinske pismenosti ..................................39 Splitski srednjovjekovni književni krug ...............................................................................................51 BIBLIJA I PISCI ...............................................................................................................................................67 Od Ivana Ravenjanina do Adama Parižanina. Poruke Splitskog evangelijara ........................................................................................................................69 Tragovi Biblije u hrvatskim srednjovjekovnim latinskim zapisima .............................81 Neka pitanja o splitskom đakonu Dobri (kraj XI. – početak XII. stoljeća) ............93 TOMA ARHIĐAKON I NJEGOVO DJELO HISTORIA SALONITANA ..................................................................................................................... 107 Toma Arhiđakon Splićanin (1200. – 1268.). Nacrt za jedan portret .......................... 109 O nekim stilskim, jezičnim i strukturnim osobitostima Salonitanske povijesti Tome Arhiđakona Splićanina ................................................................................................................... 127 Historia Salonitana post Thomam. Recepcija Salonitanske povijesti do prvotiska ..............................................................................................................................................................139 Historia Salonitana i Historia Salonitana maior – Gunjačin pristup ..........................151 CRKVA I DRUŠTVO .................................................................................................................................159 Razdoblje hrvatskih narodnih vladara u Salonitanskoj povijesti ....................................161 Toma Arhiđakon i uspostava Dubrovačke nadbiskupije ...................................................169 Zadar i zadarska crkva u djelu Historia Salonitana („Salonitanska povijest”) Tome Arhiđakona .................................................................................179 SPLITSKA KOMUNA ............................................................................................................................193 Regimen Latinorum Arhiđakona Tome u teoriji i praksi ....................................................195 Od kapitulara Gargana de Arscindisa do Percevalova statuta ....................................... 211 Item iurabunt ipse potestas et sui officiales … facere et obseruare equaliter iusticiam et specialiter ecclesiis, pauperibus, orphanis, uiduis et miserabilibus personis… (Spl. st. II, 16) ................................................................................................................................. 223 CRKVENI PASTIRI ..................................................................................................................................233 Dujmovi nasljednici na biskupskoj stolicu u Saloni tijekom IV. i V. stoljeća .........................................................................................................................................................235 Prozopografska crtica o zagrebačkom biskupu Stjepanu II. (1225. – 1247.) ....... 247 Augustin Kažotić u djelima hrvatskih srednjovjekovnih kroničara i povjesničara ...........................................................................................................................................................257 METODOLOGIJA. EPIGRAFIJA. DIPLOMATIKA.........................................269 Kako čitati povijesne zapise? ..................................................................................................................... 271 Epitafi srednjega vijeka: „Knjige života i smrti” .......................................................................279 Fundacijska listina samostana sv. Marije u Zadru ................................................................... 291 Summary: Studia mediaevalia selecta. Croatian Medieval History – Studies and Contributions ..............................................................................................................................303 Kratice ...........................................................................................................................................................................319 Izvori i literatura ...................................................................................................................................................319 Korištene kratice ..................................................................................................................................................321 Bibliografska bilješka o tekstovima objavljenim u ovoj knjizi ........................................385 Kazalo osobnih i zemljopisnih imena ................................................................................................389 Popis slikovnih priloga .................................................................................................................................... 413 PREDGOVOR U ovoj knjizi odabrani su radovi nastajali kroz dva do tri desetljeća i koji uglav- nom pokrivaju moje bavljenje – s raznih aspekata – temama vezanim uz srednjo- vjekovnu latinsku pisanu baštinu. U više od dvadeset priloga-poglavlja tematizira- ju se pitanja oslonjena na razne oblike zapisa, iako su oni diplomatičkog karaktera objavljeni u prethodnoj knjizi Studia diplomatica. Rasprave i prinosi iz hrvatske diplomatike (Zagreb: Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu – FF-press, 2014.), a oni koji u užem smislu tematiziraju epigrafičke spomenike predviđeni su za buduću publikaciju. Prvo poglavlje »Srednjovjekovna pismenost« svojevrsni je sintetski pregled la- tinske pismenosti u srednjovjekovnoj Hrvatskoj sastavljen od četiri priloga. Prvi Latinska pismenost hrvatskoga ranog srednjeg vijeka objavljen je u sintezi Matice hrvatske (2015.), a drugi Latinska pismenost hrvatskoga razvijenog i kasnog sred- njeg vijeka je napisan za ovu knjigu. Tu su još i dva priloga: Neki aspekti hrvatske ranosrednjovjekovne latinske pismenosti i Splitski srednjovjekovni knjievni krug. Drugo poglavlje, naslovljeno »Biblija i pisci«, sadrži tri rada: Od Ivana Ra- venjanina do Adama Parianina. Poruke Splitskog evangelijara, Tragovi Biblije u hrvatskim srednjovjekovnim latinskim zapisima i Neka pitanja o splitskom đakonu Dobri (kraj XI. – početak XII. stoljeća). Članci su međusobno povezani osobama o kojima se piše, vremenom i prostorom, kao i međusobnim referencama. Istak- nutom osobom splitskog javnog života na prijelazu XI./XII. st. Dobrom Dicije- vim/Ditovim, poznatim u literaturi kao Dobre đakon, bavila sam se tijekom više godina i u više radova. Danas svi ovi radovi o njemu, nastajali sukcesivno, rasvjet- ljuju i dopunjavaju biografiju osobe koja je svojim javnim djelovanjem u Splitu prethodnica Tome Arhiđakona. Do tih se spoznaja dolazilo tijekom vremena i stoga je tematiziran u više članaka. Sljedeće tri tematske cjeline tiču se života i djela Tome Arhiđakona Splićanina iz XIII. st. i njegova djela Historia Salonitana potom crkve i društva u Dalmaciji i Hrvatskoj te splitske komune. Članak Toma Arhiđakon Splićanin (1200. – 1268.). Nacrt za jedan portret izišao je prije moje monografije o Tomi iz 2002. godine i na neki je način njezina sažeta najava. Neki članci su proizašli iz iste monografije, ali su objavljeni u zbornicima radova u proširenijoj, razrađenoj varijanti povo- dom održavanja tematskih znanstvenih skupova. Skupina članaka izašla je posli- je monografije o Tominu djelu te obuhvaća radove o temama koje se opet tiču Salonitanske povijesti ili su razrađeni neki aspekti u kontekstu s drugim pisanim vrelima. To su: O nekim stilskim, jezičnim i strukturnim osobitostima Salonitanske povijesti Tome Arhiđakona Splićanina, Item iurabunt ipse potestas et sui officia- les … facere et obseruare equaliter iusticiam et specialiter ecclesiis, pauperibus, orphanis, uiduis et miserabilibus