Caert Thresoor Kaart van de Nederlandse duinen uit 1828 teruggevonden Zoektocht naar de oudste kaart van de Nederlanden De Atlas der Neederlanden 201130 - 4 Tijdschrift voor de Geschiedenis van de Kartografie 30STE JAARGANG - 2011 NUMMER 4 Inhoud Een uitgave van de Barent Langenesstichting 109 Frans Beekman en Ron Guleij Redactie Dr Henk Deys, Capt. Hans Kok, drs Sjoerd de Meer, dr Elger Heere, Verloren gewaande kaart van de Nederlandse duinen prof. dr F.J. Ormeling, drs Martijn Storms, Gijs Boink, Erik Walsmit, drs uit 1828 teruggevonden Marleen Smit. Correctie summaries: Francis Herbert (Londen). Internet 118 Marco van Egmond en Elger Heere http://www.caert-thresoor.nl (inhoud en samenvattingen vanaf 1982, Schatkaart of kaartschat? Queeste naar de oudste kaart aanwijzingen voor auteurs). van de Nederlanden Secretariaat G.G.J. Boink, p/a Nationaal Archief, Postbus 90520, 2595 LN Den Haag. E-mail: [email protected] 127 Judith Geerts en Jean-Marieke Poot Barent Langenesstichting De Atlas der Neederlanden: schade in kaart gebracht Secr.: J.D.A. Kok, Poelwaai 15, 2162 HA Lisse De totstandkoming van een restauratievoorstel ABN Amro te Lisse - rek.nr.: 53.33.43.798 Abonnementen en administratie 132 Kaartencollecties in Nederland Abonnementen (alleen per hele jaargang van vier nummers) s 27,00; België s 30,00; Europa (zonder België) s 36,00; buiten Europa s 40,00. Losse nummers s 8,00. 134 Besprekingen Betaling EU-landen middels bankoverschrijving. Overige landen d.m.v. Visa of Mastercard. 136 Varia Cartographica Opgave van abonnementen, adres wijzi gingen en bestellingen van losse nummers aan: Caert-Thresoor, Postbus 68, 2400 AB Alphen aan den Rijn, telefoon 0172-444667, fax 0172-440209, e-mail: [email protected] 140 Nieuwe literatuur en facsimile-uitgaven Postbank 5253901, IBAN: NL02PSTB 0005253901, SWIFT/BIC: PSTBNL21 ISSN 0167-4994 Copyright Het overnemen of vermenigvuldigen van artikelen is slechts geoorloofd na schriftelijke toestemming van de redactie. Advertentietarieven Afbeelding omslag: Op aanvraag. Kaart van Pernambuco door Georg Marcgraf, De uitgave van dit nummer is mede mogelijk gemaakt door een subsidie uitgegeven door Joan Blaeu in 1647. van de Stichting Historische Cartografie van de Nederlanden. De redactie dankt de onderstaande Vrienden van Caert-Thresoor M. Ostermann, Leen Helmink, Amersfoort Monnickendam www.helmink.com H. Kok, Lisse Iris Antique Globes and Maps and Restoration-Workshop A. de Zeeuw, Zutphen Paul Peters, Eerbeek www.irisglobes.nl D. de Pagter, Telluride, USA Steef Lemmers, Lisse Peter van der Krogt, Delft Antiquariaat Sanderus, Gent/België Bubb Kuyper Auctions, www.sanderusmaps.com Haarlem www.bubbkuyper.com Boekhandel de Bengel, Dordrecht www.debengel.net Uit een kelder van het Ministerie Frans Beekman en Ron Guleij van Financiën kwam in verband met de verbouwing eind 2004 een portefeuille met een meters- lange kaart op linnen van de Verloren gewaande kaart Nederlandse kust uit 1828 te voor- schijn. Deze duinkaart was al in van de Nederlandse duinen de negentiende eeuw losgeraakt van een handgeschreven rapport in het Nederlands en Frans over uit 1828 teruggevonden duinbebossing door mr. D.T Gevers van Endegeest. Het nu volgende artikel doet verslag van het duinonderzoek in 1827 en 1828, in samenhang met Deze portefeuille, die twee kaarten van hang met twee onbekende meterslange de kaarten en andere bijlagen de Nederlandse duinen én de Franse kaarten van de gehele Nederlandse en waaronder doosjes met zandmon- duinen bevat, wordt bij het Nationaal een gedeelte Franse kust aan te geven. sters uit Nederland en Frankrijk, Archief als aanwinst geregistreerd en Ook wordt beschreven hoe de band met tekeningen en diverse tabellen. leidt de jaren daarna een onopvallend het geschreven archief is hersteld en het De gedetailleerde handgekleurde bestaan in het depot. geheel van bijlagen is gereconstrueerd. De manuscriptkaart komt nu op het Tijdens het Eerste Nationaal Deltacongres, rode draad in het verhaal is de duinbebos- dat op 4 november 2010 plaatsvindt in sing. Tussen de tekst wordt in een kader Nationaal Archief beschikbaar het Circustheater in Den Haag, komt de een bibliografische beschrijving gegeven voor nader onderzoek door karto- kaart, zij het bij toeval, uit de vergetel- van het duinrapport, de Nederlandse kust- grafen, historisch geografen en heid. Het congres heeft als doel iedereen kaart, de Franse kustkaart en de overige lokale onderzoekers. die betrokken is bij het Deltaprogramma van de in totaal 14 bijlagen. te informeren over de actuele stand van zaken. Het Nationaal Archief verzorgt de Inleiding visuele aankleding van het congres en Duinbebossing schetst door middel van kaarten en foto’s In 20041 verwerft het Nationaal Archief de verbinding van het verleden met het Het idee van een grootschalige bebos- in Den Haag een partij boeken die op heden. In de vorm van een vouwblad sing van de Nederlandse duinen komt dat moment aanwezig is in de kelder van wordt een overzicht van het tentoonge- uit Frankrijk, waar sinds 1787 onder de bibliotheek van het Ministerie van stelde archiefmateriaal aan de aanwezige leiding van Brémontier de duinen van Financiën. Deze acquisitie dient zich aan gasten uitgereikt. Het vouwblad komt Les Landes bij Bordeaux werden beplant in verband met een op stapel staande ver- terecht bij de eerste auteur van dit arti- met zeedennen. In de tweede helft van bouwing van het ministerie. Onderdeel kel, die bij zijn duinonderzoek wél het de achttiende eeuw kwam er als gevolg van deze verwerving is ook enig archief- handgeschreven rapport van Gevers van van de sterke bevolkingstoename en de materiaal: een map met negentiende- Endegeest over de duinbebossing had stijgende graanprijzen meer belangstel- eeuwse foto’s van de bekende fotograaf bestudeerd, maar niet de bijbehorende ling voor de landbouw in Nederland. Pieter Oosterhuis2 en een portefeuille met kaart. Die kaart was ten tijde van het Voordien waren de woeste gronden, kaarten die in de gedrukte catalogus van onderzoek in 1997 onvindbaar. Navraag waaronder men heidevelden en duinen de bibliotheek van Financiën summier bij elf archiefinstellingen leverde toen verstond, vooral benut voor beweiding staat beschreven.3 niets op. Alleen in het oud archief van en als jachtgebied. Vanuit de stedelijke het Waterschap Walcheren bleken de bevolking ging men zich bezighouden drie bladen van de Walcherse duinen met de woeste gronden, die door bebos- Dr. F. Beekman (1940) stond 35 aanwezig, maar niet als onderdeel van de sing en ontginning meer zouden kunnen jaar voor de klas. Tussen 1970 en gezochte algemene kaart.4 opleveren. De landbouw zag men als 2001 was hij leraar aardrijkskunde Tijdens het gezamenlijk archiefonderzoek drijfveer van de economische groei. aan de Rijksscholengemeenschap dat de auteurs hebben verricht, vindt Tijdens de Bataafse Republiek te Zierikzee. Hij promoveerde in stapje voor stapje de reconstructie plaats (1795- 1806) speelden de revolutionaire 2006 op de historische geografie van het rapport in samenhang met de in principes van vrijheid, gelijkheid en van de Kop van Schouwen. totaal 14 - deels verspreid geraakte - bij- broederschap niet alleen een rol bij de lagen, waaronder de kaarten, maar ook herordening van de stedelijke samenle- tekeningen en zandmonsters. ving, maar ook bij de emancipatie van R.Th.M. Guleij (1961) is als Belangrijkste doel van dit artikel is het platteland. ‘Vrijheid’ hield hierbij de archivaris en kaartbeheerder al andere onderzoekers te wijzen op een bevrijding van ouderwetse rechtsverhou- meer dan 25 jaar werkzaam bij het onbekend en belangwekkend rapport dingen in, ‘gelijkheid’ zag men als het Nationaal Archief in Den Haag. over duinbebossing en om de samen- ontwikkelen van een infrastructuur in 109 30STE JAARGANG 2011 - 4 het gehele land, terwijl ‘broederschap’ Inspectiereis naar Frankrijk en wilde zeggen dat bij de ontwikkeling van langs de Noordzee in 1827 de woeste gronden gerekend mocht wor- den op solidariteit van het welvarende Op 17 mei 1827 krijgt Gevers van deel van de natie.5 Endegeest de opdracht ‘om zich naar Wat de duinen betreft leidde dit idee tot den Golf van Gascogne in Frankrijk te het onderzoek van de staatscommissie begeven’ waar door hem en bosbouwer van 1798 naar de ‘Tegenwoordige staat H.J. Dechesnes uit Luik bestudeerd der duinen van het voormalig gewest moet worden hoe de duinen vastgelegd Holland’. Jan Kops, secretaris van de en bebost zijn. Vervolgens moet beke- commissie, constateert in het rapport ken worden hoe de Franse wijze van een diepe onkunde over de ware gesteld- duinbebossing ‘binnen dit Rijk’ (der heid van de duinen, want ‘zij worden Nederlanden) kan worden toegepast. In door het gros der natie beschouwd Frankrijk was de bebossing ruim veertig als een woestijn, die enkel uit hoge en jaar eerder begonnen, toegelicht in een rauwe zandbergen bestaat’.6 Dat veel zeldzaam genoemd boekje.8 De commis- duinen particulier bezit zijn, vormt een sie voelt zich gesterkt ‘door ’s Konings struikelblok voor een centrale aanpak. geest van onderzoek en verbetering’. Kops bespreekt de konijnenplaag, zand- 1. Portret Jhr. Gevers van Endegeest, lid van de Ze wil de Nederlandse duinen zoveel en turfwinning en de waterwinning Staten-Generaal, door Nicolaas Pieneman, 1843 mogelijk als één geheel beschouwen en voor blekerijen en bierbrouwerijen. In (Stichting Archief van het Huis Oranje-Nassau, beperkt zich tot de ‘groote keten duinen het tweede deel van het rapport uit 1799 inv.nr.: AL/8-18). langs de kusten’, dus de hoge duinen. komt Kops met een ‘ontwerp tot vrucht- De studiereis begint 9 juni 1827 in Parijs, baarmaaking der duinen’. Hij vindt kolo- waar contacten worden gelegd en de nisatie en ontginning belangrijker dan gestuurd. Vanaf 1805 is hij leerling aan literatuur en kaarten over de duinbe- bebossing of beweiding. de Latijnse school in Haarlem en na 1810 bossing worden bestudeerd. Van 4 tot Tijdens het Franse bewind (1806-1813) studeert hij rechten in Leiden. Als lid van 20 juli 1827 zijn de duinen aan de Golf wordt hier het decreet van Napoleon van het korps vrijwillige koninklijke jagers van Gascogne ten zuiden van Bordeaux 14 december 1810 van kracht, waarbij te paard trekt Gevers in 1815 naar Parijs bezocht.