Van archetype tot ‘gewoon’ Alice De evolutie van het meisjesbeeld in de Nederlandse vertaalgeschiedenis van Alice’s Adventures in Wonderland Figuur 1. Illustratie Floor Rieder (2015) Masterscriptie Janne Van Beek 5781701 Datum van publicatie: 16/09/2018 Master Literair Vertalen Universiteit Utrecht Begeleider: Ton Naaijkens Tweede lezer: Cees koster Inhoudstafel INLEIDING .................................................................................................................................................. 3 I. LEWIS CARROLLS ALICE: DE BRONTEKST.............................................................................................. 7 1. ONTSTAAN EN RECEPTIE.................................................................................................................................... 9 1.1 Ontstaan ........................................................................................................................................... 9 1.2 Receptie en doelpubliek .................................................................................................................. 12 2. INHOUD ....................................................................................................................................................... 17 3. INTERPRETATIES ............................................................................................................................................ 18 II. ALICE IN NEDERLAND: NEDERLANDSE VERTAALGESCHIEDENIS........................................................... 26 1. ALICE IN NEDERLAND ..................................................................................................................................... 27 2. VERTAALGESCHIEDENIS ................................................................................................................................... 30 III. GENDER .......................................................................................................................................... 37 1. INLEIDING .................................................................................................................................................... 38 2. DEFINITIES ................................................................................................................................................... 38 2.2 Gender, genderstudies .................................................................................................................... 38 2.2 feminisme ....................................................................................................................................... 39 3. DE GENDERPROBLEMATIEK IN DE MEDIA ............................................................................................................ 42 4. IDEOLOGIE, KINDBEELD EN MEISJESBEELD ........................................................................................................... 44 4.2 Ideologie ......................................................................................................................................... 44 4.2 Kindbeeld ........................................................................................................................................ 45 4.2 Meisjesbeeld ................................................................................................................................... 47 5. KINDERLITERATUUR VERTALEN ......................................................................................................................... 51 IV. ANALYSE ......................................................................................................................................... 55 1. METHODOLOGIE ........................................................................................................................................... 56 1.1 Brontekstanalyse: model de Beus ................................................................................................... 56 1.2 Vertaalvergelijking: model Van Leuven .......................................................................................... 61 2. BRONTEKSTANALYSE ...................................................................................................................................... 62 2.1 Inleiding: Alice in de secundaire literatuur ..................................................................................... 62 2.2 Uiterlijk............................................................................................................................................ 66 2.3 Eigenschappen ................................................................................................................................ 72 2.4 Samenvatting brontekstanalyse ..................................................................................................... 76 3. VERTAALANALYSE .......................................................................................................................................... 77 3.1 Uiterlijk............................................................................................................................................ 77 3.2 Eigenschappen ................................................................................................................................ 84 V. CONCLUSIES .................................................................................................................................... 97 1. RESULTATEN ANALYSE .................................................................................................................................... 98 2. MEISJESBEELD .............................................................................................................................................. 99 3. KANTTEKENINGEN EN SUGGESTIES VOOR VERDER ONDERZOEK .............................................................................. 100 VI. BIBLIOGRAFIE ................................................................................................................................ 101 VII. BIJLAGEN ....................................................................................................................................... 105 1. INHOUDELIJKE SAMENVATTING....................................................................................................................... 106 2. FRAGMENTEN ............................................................................................................................................. 111 3. VERSCHUIVINGSCATEGORIEËN........................................................................................................................ 138 2 Inleiding Onuitputtelijk ‘Alice is springlevend en de Carroll-bibliografie groeit maar door,’1 verkondigt Nicolaas Matsier in het nawoord van zijn vertaling van Alice’s Adventures in Wonderland. En gelijk heeft hij. Allerhande lezers en bemiddelaars, academici en vertalers hebben zich de afgelopen 150 jaar massaal over het fenomeen Alice gebogen. Je kunt je dan ook afvragen of het wel wenselijk, laat staan mogelijk, is om nog iets zinnigs te willen toevoegen aan deze ‘stroom van biografieën en studies’ over dit ‘onuitputtelijke onderwerp.’2 Het woord onuitputtelijk zegt het echter zelf al. Alice is tijdloos, maar niet statisch. Ze heeft een lange weg afgelegd en het in kaart brengen van die reis is een werk van lange adem waaraan ik met deze vertaalwetenschappelijke scriptie hoop bij te dragen. Want zolang onze opvattingen over mens, maatschappij en cultuur zich ontwikkelen, zullen er zich nieuwe interpretaties van Carrolls meesterwerk aandienen. Interpretaties die het bestuderen waard zijn. Van idee tot uitvoering Mijn interesse in de relatie tussen kinderliteratuur, vertaling en gender werd gewekt tijdens een interdisciplinair congres met als titel ‘Translation Studies and Children’s Literature: Current Topics and Future Perspectives,’ georganiseerd door de KU Leuven en de Universiteit Antwerpen. Ik woonde onder meer een panel over ideologie bij. In een lezing over Charlie and The Chocolate Factory3 zag ik hoe de zogenaamde onschendbaarheid van de brontekst het had laten afweten tegen de morele bezwaren van de vertaler en/of uitgever. Roald Dahl staat immers om veel dingen bekend, maar niet om zijn politieke correctheid. Hoewel de hedendaagse lezer getrouwheid hoog in het vaandel draagt, worden we ons ook steeds bewuster van racistische en seksistische stereotypen in onze leefomgeving en literatuur. Dit geldt blijkbaar ook voor klassieke kinderboeken die getuigen van een verouderde kijk op zaken als gender, geaardheid of ras, die naar hedendaagse standaarden niet meer door de beugel kunnen. Het censureren en adapteren van kinderliteratuur omwille van ideologische redenen is van alle tijden en ik vroeg me af of de bewustwording omtrent seksistische stereotypen het vertaalproces beïnvloedt en welke gevolgen dit heeft voor de personagevorming van immer geliefde helden en heldinnen als Peter Pan en Wendy (Peter and Wendy, 1911), Mary Lennox (The Secret Garden, 1911) en Alice. Bij kinderliteratuur dwingt de troebele lijn tussen wenselijk en onwenselijk de vertaler niet enkel op talig maar ook op ethisch vlak om in te grijpen en in deze scriptie maak ik een eerste aanzet tot het in kaart brengen van deze evolutie aan de hand van een prangende case study. Ik koos Alice omwille van de rijke vertaalgeschiedenis en de complexiteit van het hoofdpersonage. Na maanden onderzoek besefte ik twee dingen: ten eerste,