I ATATÜRK ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TARĠH ANABĠLĠM DALI Yahya YEġĠLYURT YEMEN’DE OSMANLI-ĠNGĠLĠZ MÜCADELESĠ (1871-1914) DOKTORA TEZĠ TEZ YÖNETĠCĠSĠ Yrd. Doç. Dr. Ġbrahim AYKUN ERZURUM-2011 I I ĠÇĠNDEKĠLER ÖZET ........................................................................................................................... VIII ABSTRACT .................................................................................................................... IX KISALTMALAR VE SĠMGELER DĠZĠNĠ .................................................................... X ÖNSÖZ ........................................................................................................................ XIV GĠRĠġ I. KAYNAKLAR VE YÖNTEM HAKKINDA ............................................................... 1 A. Osmanlı ArĢiv Belgeleri ............................................................................................. 1 B. Ġngiliz ArĢiv Belgeleri ................................................................................................ 2 C.Diğer Önemli Kaynak ve AraĢtırma Eserleri .............................................................. 3 II. ORTADOĞU................................................................................................................ 5 A. Ortadoğu‟nun Tarihî GeliĢimi .................................................................................... 5 B. Ortadoğu‟nun Sınırları ve Coğrafi Yapısı .................................................................. 7 C. Ortadoğu‟nun Sosyal Yapısı ....................................................................................... 8 D. Ortadoğu‟nun Jeopolitik Açıdan Önemi .................................................................. 10 III. ARAP YARIMADASI VE ARAP TOPLUMU ....................................................... 14 A. Arabistan‟ın Coğrafi Yapısı ..................................................................................... 14 B. Arap Toplumu........................................................................................................... 17 C. Arabistan‟ın Jeopolitik Konumu .............................................................................. 28 IV. YEMEN‟ĠN TARĠHÎ GEÇMĠġĠ ............................................................................... 30 A. Yemen‟in Coğrafi Yapısı ......................................................................................... 30 B. Yemen‟deki Sosyal Yapı .......................................................................................... 32 C. Ġslam Öncesi Yemen Tarihi ...................................................................................... 33 II 1. Main (Ad Kavmi) ................................................................................................ 34 2. Seba Krallığı........................................................................................................ 35 3. Himyeriler ........................................................................................................... 36 D. Ġslamiyet‟in GeliĢi ve Sonrasında Yemen ................................................................ 38 1. Emeviler ve Abbasiler Döneminde Yemen......................................................... 43 2. Eyyübiler Döneminde Yemen ............................................................................. 46 3. Resuliler Döneminde Yemen .............................................................................. 47 E. Yemen‟in Osmanlı Hâkimiyetine GiriĢi ................................................................... 50 F. Zeydilik ..................................................................................................................... 62 G. Yemen‟e Batılı Devletlerin Ġlgisi ............................................................................. 63 H. Yemen‟in Stratejik Önemi........................................................................................ 66 BĠRĠNCĠ BÖLÜM OSMANLI-ĠNGĠLĠZ ĠLĠġKĠLERĠNE GENEL BĠR BAKIġ 1.1. ĠLK TEMASLAR .................................................................................................... 69 1.1.1. Türk-Ġngiliz ĠliĢkilerinin BaĢlaması ve Genel Seyri ........................................... 69 1.1.2. Ġngiltere‟nin Osmanlı Devleti Siyaseti ................................................................ 80 1.2. ĠNGĠLTERE‟NĠN ORTADOĞU POLĠTĠKASI (19. YÜZYIL) ............................. 86 1.2.1. Ġngiltere‟nin Ortadoğu Ġlgisi ve Ortadoğu‟daki Faaliyetleri ............................... 90 ĠKĠNCĠ BÖLÜM ĠNGĠLTERE VE YEMEN 2.1. ĠNGĠLTERE‟NĠN YEMEN ĠLE ĠLK TEMASLARI .............................................. 94 2.2. ĠNGĠLTERE‟NĠN YEMEN POLĠTĠKASI (1838-1871) ......................................... 96 2.2.1. Ġngiltere‟nin Aden ve Çevresindeki Kabilelerle Yaptığı AntlaĢmalar .............. 103 III 2.2.1.1. Sanʹa Ġmamı ile Yapılan 1821 Ticaret AntlaĢması ................................... 103 2.2.1.2. Lahec‟deki Fazılı Kabilesi Lideri Hasan ile Yapılan 1838 AntlaĢması ... 106 2.2.1.3. Ġngilizlerin Aden‟de Yerel Kabileler ile Yaptığı Diğer AntlaĢmalar ....... 109 2.2.1.4. 1839-1850 Yılları Arasında Yapılan ÇeĢitli AntlaĢmalar ........................ 116 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM YEMEN’DE OSMANLI-ĠNGĠLĠZ MÜCADELESĠ (1871-1914) 3.1. YEMEN‟DE OSMANLI ĠLERLEYĠġĠ VE ĠNGĠLĠZ DĠPLOMASĠSĠ ................. 124 3.1.1. Osmanlı Yemen Harekâtı KarĢısında Ġngiltere‟nin Tutumu ............................. 124 3.1.1.1. Aden Temsilciliği Raporlarında Yemen‟de Osmanlı ĠlerleyiĢi ............... 128 3.1.1.2. Ġngiltere Himayesindeki Kabilelere Yönelik Faaliyetler (1872-1873) .... 133 3.1.1.3. Lahec Meselesi ......................................................................................... 138 3.1.2. Ġngiltere‟nin 1871 Yılından Sonra Kabilelere Yönelik Ġzlediği Politika .......... 142 3.1.2.1. AĢağı Avlakî Kabilesi ile Yapılan AntlaĢmalar ....................................... 143 3.1.2.2. Dalî Emiri ile Yapılan AntlaĢma .............................................................. 145 3.1.2.3. Subahî Kabilesi ile AntlaĢma ................................................................... 145 3.1.2.4. Irka ve AĢağı Havra Kabileleri ile Yapılan AntlaĢma ............................. 147 3.1.2.5. Vahidî Kabilesine Bağlı AĢiretler ile Yapılan AntlaĢmalar ..................... 147 3.1.2.6. KiĢn Kabilesi ile Mandaterlik AntlaĢması ............................................... 148 3.1.2.7. Berhamî Kabilesi ile Mandaterlik AntlaĢması ......................................... 148 3.1.2.8. Akrabî, Fazılî ve Atıfî Kabileleri ile Mandaterlik AntlaĢmaları .............. 148 3.1.2.9. Alevî ve AĢağı Yafaî Kabileleriyle Yapılan Mandaterlik AntlaĢması ..... 149 3.1.2.10. HavĢabî Kabilesi ile Mandaterlik AntlaĢması ........................................ 149 3.2. ĠNGĠLTERE‟NĠN BÖLGE AHALĠSĠNE YÖNELĠK FAALĠYETLERĠ ............. 150 3.2.1. Ġngiltere Arabuluculuğunda Kabilelerin Yaptıkları AntlaĢmalar ...................... 153 IV 3.2.1.1. Zayda Bölgesi Üzerindeki AnlaĢmazlığın Çözüme KavuĢturulması ....... 153 3.2.1.2. Abdalî ve Fazılî Kabileleri Arasındaki AntlaĢma .................................... 155 3.2.1.3. Abdalî ile HavĢabî Kabileleri Arasında Yapılan AntlaĢma ..................... 155 3.2.1.4. Abdalî Kabilesi ile Ricaî Bölgesi AntlaĢması .......................................... 157 3.2.1.5. Kutaybî ve Alevî Kabileleri Arasında Sağlanan AntlaĢma ...................... 158 3.2.2. Osmanlı Yönetiminde Ġsyan Eden Yemenli Kabilelere Ġngiliz Desteği ........... 158 3.2.3. Ġngiltere ve Osmanlı Himayesindeki Kabileler Arasındaki Mücadele .............. 160 3.2.4. Seyyid Ġdrisi Ġsyanı‟nda Ġngiltere‟nin Rolü ....................................................... 163 3.3. ĠNGĠLTERE‟NĠN OSMANLI DEVLETĠ ALEYHĠNE YÜRÜTTÜĞÜ FAALĠYETLER ............................................................................................................ 169 3.3.1. Aden ve Çevresinde Yürütülen Faaliyetler ....................................................... 170 3.3.1.1. Hadramut Bölgesi Hâkimi ile Yapılan AntlaĢmalar ................................ 173 3.3.1.2. Sokotra ve Çevresindeki Adaların Korunması Ġçin Yapılan AntlaĢma ... 175 3.3.2. Osmanlı Ġdaresi‟ndeki Bölgelerde Yürütülen Faaliyetler ................................. 175 3.3.3. Kızıldeniz‟de Ġngiliz Manevraları ..................................................................... 178 3.4. OSMANLI DEVLETĠ‟NĠN ĠNGĠLTERE KARġISINDA TUTUMU .................. 185 3.4.1. Köle Ticareti Meselesine KarĢı Tutumu ........................................................... 186 3.4.2. Yemen Vilayeti Dâhilinde YaĢanan Olaylara KarĢı Tutumu ............................ 187 3.4.3. Yemen Karasularında YaĢananlara KarĢı Tutumu ............................................ 189 3.5. ĠNGĠLTERE‟NĠN TOPRAK GENĠġLETME FAALĠYETLERĠ .......................... 190 3.5.1. ġeyh Osman Arazisinin Satın Alınması Ġçin Yapılan AntlaĢma ....................... 193 3.5.2. Akrabî ġeyhi‟nden Toprak Satın Alımı ............................................................ 195 V DÖRDÜNCÜ BÖLÜM YEMEN’DE OSMANLI-ĠNGĠLĠZ SINIR MÜCADELESĠ VE NEVAHĠ-Ġ TĠSʹA MESELESĠ 4.1. NEVAHĠ-Ġ TĠSʹA MESELESĠ VE ORTAYA ÇIKIġI .......................................... 196 4.2. SINIR TESPĠT KOMĠSYONLARININ OLUġTURULMASI ............................. 199 4.2.1. Sınır Tespit Komisyonu‟nun ÇalıĢmaları .......................................................... 200 4.2.2. Sınır Tespiti Esnasında Çıkan AnlaĢmazlıklar .................................................. 201 4.2.3. AnlaĢmazlık