1 .. .. .. .., .. VAKlFLAR GENEL MUDURLUGU YAYlNLARI ..• ANKARA • 2005 ı 463 Prof. Dr. H. Örcün BARIŞTA OSMANLI iMPARATORI.UGU DÖNEMi 19 VE 20. YÜZVII. SEDEF • • • •• • ISI.ERINE ISTANBUL TURBELERINDEN SANDUKA PARMAKLIKLARI , ÖRNEKLER OSMANLI iMPARATORLUGU DÖNEMi 19 VE 20. YÜZYIL SEDEF iŞLERiNE iSTANBUL TÜRBELERiNDEN SANDUKA PARMAKLIKLARI ÖRNEKLER smanlı imparatorluğunun başkenti istan­ arz etmektedir. Bu bağlamda sanduka parmaklık­ bul' da bir çok türbe vardır. Bu türbelerin ları bilim adamlarının ilgisini çekmiş ve bazı bir grubunda gömülü bulunan ölülerin yayınlar yapılmıştır. Örneklersek: sandukasını kuşatan parmaklıklar bulun­ Hakkı ÖnkaP, "Osmanlı Hanedan Türbeleri" maktadır. Bir açıklığı süsleyerek bir tür perde ile isimli eserinde türbeleri tanıtırken parmaklıklara örtmek, merdivenleri sınırlayorak düşmeyi önle• da eğilmiş bu yapılarda kaç sanduka mek v.b. gibi amaçlarla oluşturulmuş şebekeler­ bulunduğunu kayıt etmiş ve bunların sedef işi ile den, korkuluklardan farklı işievle tasarlanmış par­ bezenmiş olanlarına dikkat çekmiştir. Baha maklıklar sandukanın çevresini kuşatarak ona Tan man ise Eyüpsultan KülliyesF, Merkez Efendi mekanda ayrı bir yer vermek , sa nd u kaya belli bir 4 TekkesP, Yahya Efendi Tekkesi , konulu makalele­ ölçüyle yaklaşabilmek, saygı ve sevgi ile, san­ rinde bu anıtsal kuruluşları tanıtırken Eyüpsultan, dukanın çevresini dalaşabilmek ve dua etmek için Merkez Efendi, Yahya Efendi, Şehzadeler ve duracak yeri ince bir uyarı ile belirtmek ve san­ Kadınlar türbelerindeki parmaklıklarla ilgili bil­ dukayı estetik yaklaşımla süslenmiş, sıcak bir gilere de yer vermiştir. çerçeve ile kuşatmak amacıyla oluşturulmuştur. Dikdörtgen gövdeli, bu kuruluşlar genellikle dört Doğan Kuban ise Yavuz Sultan Selim dikme biçiminde düşey kayıt arasına oturtulmuş Külliyesini tanıtırken sedef kakma bir ahşap par­ yatay kayıtlarla birbirine bağlanan parmakçalık­ maklıkla yapılmış maksuranın içinde 1. Selim san­ lar ya da birbirine ulanan tablalardan meydana dukasına5 değinmiştir. getirilmiştir. Sandukayı bir çit bir kafes gibi Ancak farklı amaç ve bakış açılarıyle kaleme kuşatan dikmeler arasına yerleştirilmiş tablalar­ alınmış bu çalışmalarda: Sanduka parmaklıkları dan oluşan çeşitiemeleri de bulunan sanduka par­ ayrı bir başlık altında toplandrak bunlara toplu maklıkların metal ve ağaçtan yapılmış örnekleri bir bakış yapılmamış, bunların tarihierne prob- vardır. Ağaçtan yapılmış olanlar kullanılan lemlerine detaylı olarak eğilinmemiş ve bunların ~ malzeme göz önüne alınarak yalnız ağaç kul­ görsel nitelikleri yapılış biçimi (formu), boyutları, lanılarak yapılmış parmaklıklar, ağaç yanı sıra kullanılan gereç, uygulanan teknik, süslemede sedef, bağa, fildişi, taş, cam v.b. süsleyici gereçler seçilen konular, biçimlendirme ve kompozisyon, kullanılarak yapılmış parmaklıklar olarak iki ana sırasıyla ele alınarak kayıt edilmemiş ve bunları başlık altında kümelenmektedir. Örnekler arasın­ analoji ile gruplayan bir çalışma yapılmamıştır. da Hürrem Sultan Türbesi'ndeki sanduka parmak­ lığı ile Gülbahar Sultan Türbesi'ndeki sonradan Bu makalede amacımız istanbul türbelerinde yapılmış kollektif işlevli sanduka parmaklığı hiçbir yer alan sandukaların çevresini bezeyen sedef işi süsleyici gereç kullanılmadan yalnız ağaçtan parmaklıklar üzerinde bir durum saptaması yap­ yapılmış örnekler olmasıyla diğerlerinden ayrıl~ mak, özellikle ağaç işlerinin sedef işçiliğinde bazı maktadır. Şehzade Türbesi'ndeki sanduka par­ bilinmeyen teknikleriyle bazı boşlukları dolduran maklığı ise sedef dışında fildişi kullanımıyle ayırt 1 edilmektedir. Süsleyici gereçler kullanılarak Hakkı Önkal, Osmanh Hanedan Türbeleri, Kültür Bakanlığı, Ankara 1992. sedef ile sanduka par­ yapılmış işi bezenmiş 2 Baha Tanman, "Eyüpsultan Külliyesi", Dünden Bugüne maklıkları sayıca çoktur ve ..s:eşitlemeferine Istanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı Tarih Vakfı, istan­ hanedan türbeleri ile dinsel kişilikli türbelerde bul, 1994, C.3, s.238, 242. 3 Baha Tanman, "Merkez Efendi Tekkesi", Surlarm Öte rastlanmaktadır. Mimariyle bütünleşen, onun iç Yanı Zeytinburnu, Zeytinburnu Belediyesi Kültür Yayınları, 2003, dekorasyonunu tamamlayan, kuruluşlarıyle taşı­ s. 109. Ayrıca bkz. Dünden Bugüne Istanbul Ansiklopedisi. nabilk nitelikleri bulunan bu parçalar ağaç işleri­ 4 Baha Tanman, "Yahya Efendi Tekkesi", Dünden Bugüne nin bazı taşınabilir nitelikteki kültür varlıklarında Istanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı-Tarih Vakfı, istan­ bul, 1994, C. 7, s. 411, s. 410. gözleomeyen teknik uygulamaları dışında 5 Doğan Kuban, "Sultan Selim Külliyesi", Dünden Bugüne kullanılan süsleyici gereçleriyle yeni yaklaşımları Istanbul Ansiklopedisi, Kültür Bakanlığı-Tarih Vakfı, istan­ sergilemeleri yanı sıra estetik değerleri ile önem bul, 1994 , C. 7, s. 63. Prof. Dr. H. Örcün BARISTA 19. yüzyıl ve 20. yüzyıl ilk çeyregıne tarih­ da 1718,1766 ve 1894 yıllarındaki zelzeleler­ lanebilecek bir grup ·sedef işi ile bezenmiş par-· den6 sonra yapılmıştır. Kalan örnekler dışında bu maklığın tarihierne problemlerine eğilmek, bun­ konuda bazı yazılı ve görsel kaynaklardan ların görsel nitelikleri, yapılış biçimi, boyutları, sağlanan bilgiler de bazı sanduka kull~nılan gereçler, uygulanılan teknikler ve süsle• parmaklıklarının değişmiş olduğu görüşünü meae seçilen konular, btçimlendirme ve kompo­ destekiernekte bazıları ise yapılış tarihleri ile ilgili zisyon sırasıyla belgelemek, analoji yoluyla grup­ ip uçları vermektedir. Örneklersek: layorak tanıtmaktır. Bu bağlamda 20. yüzyılda Hadikatü'/ Cevami'de Fatih Türbesi tanıtılır­ onları koruyarak 21. yüzyıla taşınmalarına kat­ ken "Halid Bin Zeyd Ebu Eyyubi'l Ensari kıda bulunan Başbakanlık . Vakıflar Genel Türbesi'ndeki sandukasının ~trafındaki gümüş Müdürlüğü ve Kültür ve Turizm Bakanlığı istanbul şebeke yapıldığında büyük sultanların san­ Türbeler Müdürlüğüne teşekkür etmektir. dukaları etrafında bulunan (musaddef) sedefle bezenmiş tırabzonlar da yapılmıştır. Bu hayrın 11 Yazılı ve Görsel Kaynaklardan Sağlanan icadına bois Sultan Ahmet-i Salis (lll) dır. Karşı 11 11 Parmaklıkl~rla ilgili Bilgiler ve Günümüze 19 ve Türbede iki saraylı ve bir kerime ile birlikte yatan 20. Yüzyıl ilk Çeyreğinden Ulaşan Şedef işi Fatih'in eşi Beyazıt'in annesi Gülbahar Sultan' dır. 11 Parmaklıklar olmak üzere iki üniteden oluşan Burada dört sanduka vardır"7 şeklinde bilgiler çalışma istanbul örnekleri ile sınırlıdır. Bu nedenle verilmektedir. istanbul dışında örneğin Bursa' daki Orhan Gazi Görsel kaynaklar arasında ilgi çeken bir eser Türbesi'ndeki Orhan Gazi'nin sandukasını D'Ohsson'un 1787 yılında Paris' de yayınladığı kuşatan sedef işi parmaklık kapsam dışı 11 Tableau General de L'Empire Ottoman 11 isimli bırakılın r. eseridir. Bu eserde yansıtılan yapılar arasında tür• belere de yer verilmiştir. Hatice Turhan Türbesi, Fatih Türbesi, Eyüp Sultan Türbesi'nde san­ dukaların çevresinele sedefle süslenmiş izlenimi veren parmaklıklar gözlenmektedir-E. Baha Tanman, Eyüpsultan Külliyesini tanıtırken 1. Ahmet 1016 (1607 M.) Dönemi'nde Türbenin onarıldığı, Eyüp sandukasının çevresine gümüş telden yapılmış bir şebekenin konduğu daha sonra bu şebekenin lll. Ahmet Döneminin sadrazamı Nevşehirli Damat ibrahim Paşa tarafından ananldığı bilinmektedir demekte ve lll. Res.l: Bursa'daki Orhan Gazi Türbesi'nden Orhan Selim'in son mısraı ebcetle 1207 (1792 M.) tari­ Gazi'nin sanduka parmaklığından bir ayrıntı. hini veren som gümüşten şebekeyi buraya koy­ 9 durmuş olduğunu eklemektedir • Yazd1 ve Görsel Kaynaklardan Sağ­ lanan Parmakhklarla ilgili Bilgiler 6 Celal Esat Arseven, Türk Sanatı, C.V., s.341. 7 Ayvonsoroyi Hüseyin Efendi, Ali Salı Efendi, Süleyman Günümüze ulaşan bazı örnekler yazılı ve Besim Efendi, Hodikotü'l Cevami Istanbul Camileri ve Diğer görsel kaynaklardan sağlanan bilgiler sanduka Dini-Sivil Yapılar, Hazırlayan, Ahmet Nezih Golitekin, parmaklıklarının 19. yüzyıldan önceki yıllarda da istanbul, 2001, s. 49. 8 Mustafa Sevim, Grovürlerle Türkiye, istanbul 2, Kültür varlıklarına işaret etmektedir. Bilindiği gibi istan-. Bakanlığı, Ankara 1966, bkz. Tablolor 118, 137, 64, 70. bul'daki türbelerdeki sedefkari parmaklıkların bir 9 Tonmon, a.g.m., s. 238-242. Şebeke için ayrıca bkz. grubu yapı yapılırken oturtulmuş bir grubu ise ya ~rmon Güven, Eyüpsulton Türbesinin Hat Sonatı Açısından bazı türbelere sonradan bazı kişilerin gömülmesi Değerlendirmesi, Tarihi Kültürü ve Sonatıyle IV. Eyüpsulton 1 Sempozyumu, 2000, s.316 ve Eyüpsulton Türbesine parmaklıkların eskimesi, ya yapılan onarım sıra­ Vokfedilen Eserler, Tarihi Kültürü ve Sonatıyle ll. Eyüpsulton sında defin yerinin gözden geçirilmesi sırası ya Sempozyumu Tebliğler. OSMANLI iMPARATORLUGU DÖNEMi 19 VE 20. YÜZVIL SEDEF iŞLERiNE iSTANBUL TÜRBELERiNDEN SANDUKA PARMAKLIKLARI ÖRNEKLER Yukarda söz edilen eserdeki D'Ohsson'un yapmış olduğu gravürlerden birinde Kanuni'nin Hatice Turhan Sultan Türbesi betimlemesinde dört Türbes i' nin içini yansıtan bir çizime yer verilmiştir. dikme ile oluşturulmuş dikdörtgen biçimli bir par­ Burada iki basamaktan oluşan bir kaide üzerinde maklıkla kuşatılmış sanduka ve beş çocuk san­ yükselen çevresinde parmaklık bulunmayan sem­ dukası yer almaktadır. Bu parmaklığın ön cephe­ bolik bir lahit görülmektedir. 16 Buna karşılık Julia sinde köşelerdekiler babalario taçlandırılmış yedi Pardoe'nun 1835 yılında Londra'da yayınlanmış parmaklık görülmektedir. Bu gravür türbenin 18. olan "The Beauties of Bosphorus", adlı eserindeki yüzyıldaki durumunu belgelernesi diğer gravürler Kanuni Sultan Süleyman Türbesi'nde17 geometrik ise sedef parmaklıkların varlığını ortaya koyması bezemel i bir dikdörtgen