Artykuły Ślady średniowiecznej granicy Warmii między Reszlem a Świętą Lipką Robert Klimek W 1772 r. w wyniku pierwszego rozbioru Pol- skupstwa pruskie (pomezańskie, warmińskie ski Warmia została wcielona do Królestwa Prus. i sambijskie) miały zostać uposażone w trze- Mimo likwidacji granicy administracyjnej przez cią część majątków ziemskich znajdujących się długie lata utrzymywał się w tym regionie po- w poszczególnych diecezjach. Pozostałe przyzna- dział religijny: na Warmii mieszkali katolicy, no zakonowi krzyżackiemu, z uwagi na znacz- a na pozostałym obszarze Prus – protestanci. ny wysiłek militarny, jaki ciążył na Krzyżakach Taki stan rzeczy trwał aż do zakończenia drugiej w walce przeciwko Prusom. Pierwszy biskup wojny światowej. Chociaż Warmia jako domi- warmiński Anzelm wybrał dla siebie środkową nium biskupa nie istnieje już od wielu lat, to część. Podział diecezji warmińskiej na części bi- jednak pozostały relikty jej dawnej granicy. Naj- skupią i zakonną przebiegał w kilku etapach. Po częściej są to kamienie graniczne, kopce i wały raz pierwszy do porozumienia doszło 27 kwiet- podłużne. Niektóre z nich – co potwierdzają nia 1251 r.2, a następnie – 27 grudnia 1254 r. źródła – mają chronologię średniowieczną. Za- W tym ostatnim dokumencie wskazane było, że zwyczaj tego typu relikty miały szansę przetrwać na wschodzie granica dochodzi do lasu zwane- jedynie na obszarach zalesionych. Podczas wła- go Krakocin, położonego jedną milę na wschód snych badań terenowych zauważyłem, że znaki od Reszla: „Ad nemus prefatum Krachotin Ita graniczne Warmii, które rozmieszczono na te- quod locus Castri Resl obtineat versus Poloniam renach rolniczych, w większości zostały znisz- miliare quod nemus predictum Krachotin”. Na czone. Te, które przedstawiam w niniejszym południu sięgała zaś pola zwanego Curhsadel3. artykule, znajdują się w lesie między Reszlem W 2. poł. XIV w. doszło do poważnych spo- i Świętą Lipką. Jak dotychczas obiekty te nie rów o przebieg granicy między dobrami bisku- były omawiane w literaturze przedmiotu, jed- pimi i zakonnymi. Sprawa dotyczyła północno- nak wydaje się, że ze względu na swą wartość -wschodniej części obszaru, w okolicy Reszla historyczną jak najbardziej na to zasługują. oraz Puszczy Galindzkiej. Ostatecznie 28 lipca 1374 r. zawarto korzystny dla zakonu układ, Historia granicy Warmii zatwierdzony następnie przez papieża Grzego- Diecezja warmińska została ustanowiona 29 lip- rza XI. Największe straty biskupstwo warmiń- ca 1243 r. Wówczas to na polecenie papieża skie poniosło na obszarze Puszczy Galindzkiej, Innocentego IV legat Wilhelm z Modeny do- z którego Krzyżacy odebrali przeszło 6000 ła- konał we włoskim mieście Anagni podziału nów. Wówczas to ukształtowana została wstęp- obszaru ziem pruskich na cztery diecezje: cheł- nie południowo-wschodnia granica dominium mińską, pomezańską, warmińską i sambijską. warmińskiego. Na interesującym nas obszarze Obszar diecezji warmińskiej od zachodu wyzna- przebiegała ona od wsi Kurki do lasu Krakocin czał Zalew Wiślany, od północy – Pregoła, na położonego jedną milę od zamku w Reszlu: południu zaś – jezioro Drużno i rzeka Wąska. „[...] in Campo Curchussadil [...] ad Siluam Od wschodu sięgała zaś aż do Litwy1. Trzy bi- Krakotin ita quod fi nis miliaris a Castro Resil”. 1 Codex diplomaticus Warmiensis oder Regesten und Urkunden zur Ge- 2 CDW, Bd. 1, Nr 26, s. 47–49; M. Töppen, Historisch-comparative Geo- schichte Ermlands [dalej: CDW], Bd. 1, Hrsg. C.P. Woelky, J.M. Saage, graphie von Preussen, Gotha 1858, s. 125–126; A. Szorc, Dominium, Mainz 1860, Nr 5, s. 5–8; tamże, nr 6, s. 8–9; tamże, regest nr 11, s. 3; A. s. 24. Szorc, Dominium warmińskie 1243–1772. Przywilej i prawo chełmińskie 3 CDW, Bd. 1, Nr 31, s. 61–64. na tle ustroju Warmii, Olsztyn 1990, s. 23. 40 Studia Geohistorica • Nr 04. 2016 Ślady średniowiecznej granicy Warmii między Reszlem a Świętą Lipką Artykuły W dalszej części dokumentu napisano, że wsie: ten znajdował się już pod jurysdykcją zakonu Kocibórz, Ramoty i Klewno pozostały na obsza- krzyżackiego. W tej sytuacji w chwili lokacji rze dominium warmińskiego: „Sic tamen quod Kociborza w 1361 r. biskup warmiński uważał, Ecclesia Warmiensis supradicta, suas villas vide- że jezioro znajduje się na obszarze podległym licet Kathemedien, Ramothen et Clawusdorf Warmii. Tenże zbiornik – „lacus Willike”, został integras et sine diminucione”4. Trudno jedno- również wymieniony wraz z 47 innymi jezio- Ryc. 1. Wyspa na Stawie Młyńskim w Pilcu, przypuszczalne relikty średniowiecznej strażnicy (fot. R. Klimek) znacznie ustalić, jak według biskupa miała prze- rami w kronice Jana Plastwicha jako zagarnięty biegać granica w tym regionie, zanim doszło w 1374 r. biskupstwu przez Krzyżaków7. Z je- do podpisania ugody w 1374 r. Pewne wnioski ziora Wilke wypływała rzeka Wilczka (Wilken- można jednak wyciągnąć na podstawie doku- fl ieß)8, którą wymieniono w dwóch nadaniach. mentów i map archiwalnych. W 1361 r. miało W dokumencie z 1426 r. potwierdzającym miejsce nadanie dla wsi Kocibórz, położonej nadanie dla Robaw dodatkowych 7 włók wy- w pobliżu Legin, „campo Cathmedie circa bona stępuje rzeka Wilczka i droga na Pilec: „Die laghinen et circa villam vlize”5. W powyższym Granzen bilden das Wilkenfl ieß, der Weg nach dokumencie znajduje się informacja o prawie Pilcz, die Bistumsgrenze, eine Wiese der Brüder do wolnych połowów na własne potrzeby dla zu Rössel und Katmedien”9. Przed 1374 r. Pi- mieszkańców Kociborza w jeziorze Wilke6. Tak lec, w którym znajdowała się strażnica (ryc. 1), się składa, że po podziale z 1374 r. zbiornik był pod jurysdykcją biskupa warmińskiego, 4 Tam że, Bd. 2, Nr 497, s. 513–517; A. Szorc, Dominium, s. 25. 8 G. Leyding, Nazwy fi zjografi czne, w: Kętrzyn – z dziejów miasta i okolic, 5 CDW, Bd. 2, Nr 308, s. 324–325. Nazwa Kathemedien w języku pruskim red. A. Wakar, Olsztyn 1978, s. 35. Rzeka płynąca na wschód od Robaw oznaczała ‘koci las’. G. Gerullis, Die altpreussischen Ortsnamen, Berlin– i Kociborza; nazwa Wilczka nie jest używana. Według Leydinga jest to lewy Leipzig 1922, s. 57–58. dopływ Izery, chociaż moim zdaniem zaszła tutaj pomyłka, a chodzi o tę 6 M. Pospiszylowa, Toponimia południowej Warmii. Nazwy terenowe, Olsz- samą rzekę (Izerę w górnym biegu). Błąd ten został powielony w innych tyn 1990, s. 119. Jezioro Wilcze – dziś łąki na wschód od wsi Wola. Prus. publikacjach: M. Biolik, Die Namen der fl ießenden Gewässer im Flu- Wilkis – ‘wilk’. G. Gerullis, Die altpreussischen Ortsnamen, s. 202. ßgebiet des Pregel (Nazwy wód płynących dorzecza Pregoły), Stuttgart 7 J. Plastwich, Chronicon de vitis episcoporum Warmiensium, w: Scripto- 1996, s. 215; M. Pospiszylowa, Toponimia, s. 119. res rerum Warmiensis, Braunsberg 1866, s. 29. 9 CDW, Bd. 4, Nr 107, s. 165. Studia Geohistorica • Nr 04. 2016 41 41 Artykuły Robert Klimek o czym może świadczyć wzmianka spisana przez timendi”13. Niewątpliwie w czasach przedchrze- kronikarza Jana Plastwicha: „Item ab alia parte ścijańskich okolice Świętej Lipki były ośrodkiem retro Resel a granica posita circa Piltcz per Sey- kultu pogańskiego, który z czasem został przeję- sten oraz ad granicam positam retro Resel iuxta ty przez Kościół14. castrum Piltcz”10. Pewnych informacji na temat przebiegu daw- Kamienie graniczne nej granicy Warmii biskupiej dostarcza archi- Na analizowanym obszarze granica przebiegała walny plan Świętej Lipki z 1612 r. wykonany liniowo, a wytyczona została za pomocą sygno- przez niejakiego Kretzmera, który był przysię- wanych kamieni i kopców. Bardzo interesują- głym mierniczym biskupa11. Powyższa mapa cym dokumentem, w którym opisano punkty ma orientację zachodnią, ale nie określono skali. graniczne w okolicy Świętej Lipki, jest nadanie Zaznaczone zostały na niej okolice Świętej Lip- z czerwca 1431 r. Brat Jan, zarządca na zamku ki wraz z charakterystycznymi miejscami, jak w Kętrzynie, sprzedaje w nim dwie lub trzy włó- klasztor, karczmy i drogi oraz przebieg granicy ki lasu dwóm mieszczanom z Reszla: Piotrowi warmińskiej wraz z naniesionymi kamieniami Bonnigemu i Piotrowi Bewczayli15. Las był po- granicznymi. Mapa ta zawiera jeszcze jedną łożony przy granicy z Warmią – zaczynał się przy ważną informację: rzeka wypływająca z jeziora Ramtach, w pobliżu kamienia granicznego leżą- Wirbel opisana jest jako stara granica: „Fluvius cego koło drogi do Bezławek: „[...] czum ersten antiquus Limitaris”. Zapis ten podaje nowe fak- von Rammuthen grenczen be san dye czu Bay- ty odnośnie do przebiegu granicy Warmii bi- szelawken leyet, den abir von Rammothen gren- skupiej sprzed 1374 r. Prawdopodobnie biskup czen, als der steyn steet”16. Następnie ciągnął się uważał, że przechodziła ona od położonego milę od jeziora Wirbel do granicy z Lorenczen (praw- od zamku w Reszlu punktu wyznaczonego w le- dopodobnie chodzi o Pieckowo), aż do miejsca, sie Krakocin do jeziora Wirbel. Dalej, w kie- gdzie stoi kamień, na którym zostały wyrzeźbio- runku południowym, granicę wyznaczała rzeka ne pastorał biskupi oraz krzyż: „[...] and as andre wypływająca z jeziora Wirbel do jeziora Dejno- ende des Wybels unde von Lorenczen grenczen wa, na którego północnym krańcu leżała Święta bes czu dem steyne, do eyn bisschoff stab an Lipka, a na południowym – Pilec. W tej sytuacji steet gehauen, unde eyn creucze”. Ten niezwy- biskup uważał zapewne, że do jego obszaru na- kły znak graniczny przetrwał do dzisiejszych cza- leżała przynajmniej zachodnia część jeziora Dej- sów (ryc. 2). Wykonano go z czerwonego granitu nowa12. W 1340 r. w okolicy dzisiejszej Świętej o 100 cm wysokości, 90 cm szerokości i 45 cm Lipki, nad