Tytul_Suleja.qxd 12/4/06 11:13 Page 1 DOLNOÂLÑSKI MARZEC ’68 Tytul_Suleja.qxd 12/4/06 11:13 Page 2 TOM 23 MONOGRAFIE Tytul_Suleja.qxd 12/4/06 11:13 Page 3 INSTYTUT PAMI¢CI NARODOWEJ KOMISJA ÂCIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU W¸ODZIMIERZ SULEJA DOLNOÂLÑSKI MARZEC ’68 ANATOMIA PROTESTU WARSZAWA 2006 Tytul_Suleja.qxd 12/4/06 11:13 Page 4 Recenzent Wojciech Wrzesiƒski Projekt graficzny i typograficzny serii, ok∏adki i stron tytu∏owych Krzysztof Findziƒski Redakcja Ma∏gorzata Strasz Redakcja techniczna Andrzej Broniak Korekta Jolanta Rudziƒska Indeks Jaros∏aw Suleja Zdj´cie na ok∏adce – przedstawiajàce niezale˝ny pochód studentów Politechniki Wroc∏awskiej 1 maja 1968 r. – oraz fotografie we wk∏adce zdj´ciowej pochodzà z Archiwum Instytutu Pami´ci Narodowej Oddzia∏ we Wroc∏awiu Sk∏ad i ∏amanie Tomasz Ginter, Wojciech Czaplicki (ok∏adka) Druk i oprawa Instytut Technologii Eksploatacji ul. Pu∏askiego 6/10, 26-600 Radom © Copyright by Instytut Pami´ci Narodowej Komisja Âcigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu Seria „Monografie”: tom 23 ISBN 83–60464–00–6 SPIS TREŚCI Wstęp ..................................................................................................... 7 1. Prolog................................................................................................. 12 2. Wrzenie .............................................................................................. 33 3. Strajk.................................................................................................. 70 4. Oddźwięk ........................................................................................... 125 5. Konspiracja ........................................................................................ 151 6. Kontrakcja.......................................................................................... 186 7. Syjoniści............................................................................................. 231 8. Pochód................................................................................................ 271 9. Praski kontekst................................................................................... 318 Zamknięcie............................................................................................. 345 Summary................................................................................................ 357 Wykaz skrótów....................................................................................... 359 Bibliografi a ............................................................................................ 362 Indeks osób ............................................................................................ 367 1968 na Dolnym Slasku.indd 5 2006-04-13, 12:28:59 Process Cyan Process Magenta Process Yellow Process Black WSTĘP Po upływie 25 lat wiedza o wydarzeniach rozgrywających się w marcu 1968 r. znacznie się poszerzyła. Przybyło zwłaszcza wydawnictw o charak- terze źródłowym. Pośród nich za najcenniejsze uznać należy dokumental- ny aneks będący integralną częścią materiałów konferencji „Marzec 1968. Trzydzieści lat później”1 oraz oddzielny tom, opracowany przez Grzegorza Sołtysiaka i Józefa Stępnia2; obydwa zawierają informacje przygotowywane dla kierownictwa Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, w tym również raporty Służby Bezpieczeństwa. Najpoważniejszym, a zarazem w możliwie pełny sposób opisującym wydarzenia marcowe naukowym opracowaniem pozostaje w dalszym ciągu monografi a autorstwa Jerzego Eislera3, on też w kompleksowy sposób scharakteryzował historiografi czny dorobek na tym polu4. Na długiej liście nowych publikacji dominują jednak, tak jak uprzednio, te, w których wydarzenia opisywane są przede wszystkim z warszawskiej perspektywy. Odtworzenie przebiegu studenckich demonstracji w innych miastach akademickich w zasadzie, z wyjątkiem Opola5, nie posunęło się na- przód, choć o ulicznych marcowych starciach, również w miejscowościach, 1 Marzec 1968. Trzydzieści lat później, t. 2: Aneks źródłowy. Dzień po dniu w raportach SB oraz Wydziału Organizacyjnego KC PZPR, oprac. M. Zaremba, Warszawa 1998. 2 Marzec ’68. Między tragedią a podłością, wstęp i oprac. G. Sołtysiak, J. Stępień, Warszawa 1998. 3 J. Eisler, Marzec 1968. Geneza, przebieg, konsekwencje, Warszawa 1991. Ten sam autor w 1995 r. w popularnonaukowym cyklu „Dzieje PRL” opublikował pracę Marzec 68, przybliżającą aktualny stan wiedzy na ten temat. 4 J. Eisler, Dzisiejszy stan badań historycznych nad Marcem 68 [w:] Marzec 1968. Trzydzieści lat później, t. 1: Referaty, red. M. Kula, P. Osęka, M. Zaremba, Warszawa 1998. 5 S.S. Nicieja, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Opolu 1950–1990, Opole 1990. 7 1968 na Dolnym Slasku.indd 7 2006-04-13, 12:29:00 Process Cyan Process Magenta Process Yellow Process Black gdzie nie było wyższych uczelni, pisali w swej niezwykle interesującej mo- nografi i Antoni Dudek i Tomasz Marszałkowski6. Najnowszą, ważną po- zycją, gdzie po raz pierwszy w sposób całościowy podjęto próbę ukaza- nia „marcowego” oblicza Polski, uwzględniając wymiar regionalny, stał się tom materiałów sesji zorganizowanej przez Instytut Pamięci Narodo- wej w marcu 2003 r.7 Z ośrodków pozawarszawskich stosunkowo najlepiej rozpoznana została sytuacja we Wrocławiu, aczkolwiek po opublikowaniu w 1994 r. obszernych marcowych materiałów8 kolejny szkic na ten temat ukazał się dopiero w roku 20019, zaś w 2004 przybyły kolejne pozycje – o Marcu w lokalnym wymiarze szkic piszącego te słowa (tudzież trzy źró- dłowe miscellanea) oraz wybór dokumentów z archiwum oddziału wro- cławskiego Instytutu Pamięci Narodowej przygotowany przez Łukasza Ka- mińskiego10. Podstawową trudnością, zwłaszcza dla badaczy zajmujących się mar- cową problematyką w regionalnych ośrodkach akademickich, była nie- zwykła wręcz szczupłość bazy źródłowej. Pierwszy poważny krok naprzód mógł zostać uczyniony, kiedy otwarto dostęp do materiałów związanych z funkcjonowaniem PZPR, aczkolwiek najczęściej okazywało się, że są one w znacznym stopniu zdekompletowane bądź zniszczone. W tej sytuacji za archiwalia o kluczowym znaczeniu należało uznać te, które wraz z innymi aktami wytworzonymi przez Urząd Bezpieczeństwa i Służbę Bezpieczeń- stwa z archiwum byłego Urzędu Ochrony Państwa trafi ły do zbiorów IPN. Zasadniczy zrąb aktowy dotyczący wydarzeń marcowych przecho- wywany w archiwum IPN w oddziale we Wrocławiu składa się z osiem- nastu jednostek. Nie są to jedyne informacje, znajdują się one bowiem rozproszone po wielu innych teczkach, aczkolwiek tylko tu występują w sposób zwarty, tematyczny. Na szczególną uwagę zasługują: przygoto- 6 A. Dudek, T. Marszałkowski, Walki uliczne w PRL 1956–1989, Kraków 1992 (wyd. 2 Kraków 1999). 7 Oblicza Marca 1968, red. K. Rokicki, S. Stępień, Warszawa 2004. 8 W tomie 3 „Studiów i Materiałów z Dziejów Uniwersytetu Wrocławskiego”: W. Suleja, Marzec 1968 roku we Wrocławiu; W. Wrzesiński, Wydarzenia marcowe 1968 roku na uczelniach wrocławskich w świetle dokumentów. Wybór materiałów; dwa teksty wspomnieniowe: T. Lacho- wicz, Mój marzec 1968; E. Czapiewski, Marzec 1968 roku i jego następstwa w moich wspo- mnieniach. 9 W. Sęczyk, Obraz Marca ’68 na Dolnym Śląsku w prasie lokalnej, „Sobótka” 2001, nr 1. 10 W. Suleja, Wrocław [w:] Oblicza Marca 1968...; Ł. Kamiński, Wrocławski Marzec ’68 w mel- dunkach Służby Bezpieczeństwa, „Rocznik Wrocławski” 2004, t. 9. 8 1968 na Dolnym Slasku.indd 8 2006-04-13, 12:29:00 Process Cyan Process Magenta Process Yellow Process Black wana przez SB dwutomowa „Kronika wydarzeń marcowych”, obejmu- jąca okres od 12 marca do 29 maja 1968 r., podobna kronika dotycząca województwa (15 marca – 19 kwietnia), uzupełniona zestawem meldun- ków z jednostek powiatowych (m.in. o demonstracjach w Legnicy), plany przedsięwzięć operacyjnych SB na okres podwyższonej gotowości (marzec – czerwiec 1968 r.), pełny wykaz osób poddanych represjom (aresztowa- nia, zatrzymania, kary porządkowe, relegowanie z uczelni, wcielenie do wojska), obszerne wypisy z ówczesnej korespondencji, wreszcie meldunki związane z wydarzeniami w Czechosłowacji i ich reperkusjami na Dolnym Śląsku. Równie ważne są akta kontrolno-śledcze, dokumentujące nie tylko sposób rozprawiania się z niepokorną studencką (ale nie tylko) młodzieżą, ale także zawierające informacje – niekiedy o znaczeniu podstawowym, faktografi cznym – o przebiegu i naturze protestu. Bazę źródłową uzupeł- niają materiały wojewódzkiej organizacji PZPR, dokumenty przechowy- wane w archiwach wrocławskich uczelni, lokalna prasa, wreszcie dostęp- ne relacje uczestników wydarzeń oraz wiele artykułów okolicznościowych i wspomnieniowych, ukazujących się w kolejne marcowe rocznice. Wyda- je się zatem, że w oparciu o zgromadzony materiał możliwe będzie sporzą- dzenie niemal pełnego faktografi cznego obrazu Marca ’68 na Dolnym Ślą- sku, nie tylko oglądanego przez pryzmat studenckich wystąpień, a ponadto podjęcie problemów do tej pory ujmowanych jedynie marginalnie, takich jak rozmiary antysemickiej czystki kadrowej czy oddziaływanie sytuacji w Czechosłowacji na zachowania i nastroje mieszkańców Dolnego Śląska. Z regionalnej perspektywy należy również spojrzeć na mechanizmy zwią- zane z walką o władzę prowadzoną w obrębie PZPR, podobnie jak na lo- kalne „marcowe gadanie”, czyli wpisanie się dolnośląskiej prasy w ogólno- polski propagandowy trend. Przed badaczem podejmującym problematykę historii współczesnej, a przy tym wykorzystującym dla odtworzenia opisywanych realiów ma- teriały natury tak szczególnej, jak akta sprokurowane przez aparat bezpie- czeństwa, pojawiają się – bez względu na