Historische Wateranalyse Zwolle, 05 augustus 2019 Waterkansen Kampen Cultuurhistorie en klimaatadaptatie opgaven Historische watersystemen Kampen / Schans Buitenwacht Inhoudsopgave Cultuurhistorie en klimaatadaptieve Schans Buitenwacht 30 opgaven 3 Historische ontwikkeling Inleiding Huidige situatie riolering Wat is cultuurhistorie Huidige situatie watersysteem Waterkansen Kampen 4 Analyse 35 Aanleiding Samenvatting & aanbevelingen 37 Locatie Watersystemen in Kampen Doel van het project Waterkansen Schans Buitenwacht Projectorganisatie Aanbevelingen Rapport Historische Wateranalyse 6 Bibliografie 40 Wateroverlast 8 Colofon 41 Gemeente Kampen Schans Buitenwacht Ontstaan van de IJssel 11 Buitengebied 13 Westzijde Broeken en Maten Oostzijde - Mastenbroekerpolder De Koekoekspolder Archiefonderzoek Ontwikkeling van de stad Kampen 15 Eerste vermelding Ontwikkeling Nieuwstad Kaartmateriaal Technische situatie 28 Historische situatie riolering Kampen 2 van 41 Cultuurhistorie en klimaatadaptatie opgaven Inleiding Wat is Cultuurhistorie van het watersysteem in een bepaald gebied van Klimaatadaptatie is het proces waarbij een samen- Cultuurhistorie in relatie tot water wordt vaak een aantal eeuwen geleden. Deze kennis zetten wij leving zich aanpast aan het actuele of verwachte gerelateerd aan gebouwde objecten, zoals een sluis, in voor huidige en toekomstige wateropgaven. klimaat en de effecten daarvan. Het gaat daarbij met brug, gemaal, schotbalkenloods of dijkstoel. Maar name om de negatieve effecten die klimaatverande- cultuurhistorie is veel meer. Ons landschap en de De winst van het inzetten van cultuurhistorie bij ring, zoals overstromingen, extreme wateroverlast watersystemen zijn eeuwenlang intensief aangepast opgaven voor klimaatadaptatie uit zich door: en extreme droogte, met zich meebrengt zoveel om water tegen te houden of juist toe te laten. Het • Informatie over watersystemen gedurende mogelijk te beperken en de omgeving zo in te kanaliseren of het verdwijnen van water is zichtbaar een lange periode biedt meer kennis en inzicht richten / aan te passen dat de kansen die de kli- in ons landschap in stelsels van sloten, weteringen, van de ligging en het historisch gebruik van het maatverandering biedt beter benut kunnen worden. grachten, bruggen, sluizen, dammen, dijken, kolken, water in dit gebied. Dit draagt bij aan het vinden Gemeenten en waterschappen krijgen hierdoor gemalen, terpen, keermuren, kades, uiterwaarden, van de oorzaak van de waterproblematiek direct met de klimaatverandering te maken. Zij droogleggingen, polders etc. zodat betere oplossingen gevonden kunnen moeten de watersystemen zo inrichten dat water worden en de kwaliteit van het ontwerp wordt goed en/of vertraagd weg kan lopen of kan worden Het water werd onder andere gebruikt ter verdedi- verbeterd. opgevangen. ging , voor transport, voor energie opwekking en/ • Vanuit cultuurhistorische kennis wordt duidelijk of voor een goede agrarische productie. Het histori- dat een gebied vaak een lange traditie kent in Met watersystemen bedoelen we het sche gebruik van de watersystemen is voor een deel de waterkerende, -regulerende maatregelen. samenhangend geheel van grond- en nog goed zichtbaar in het landschap. In een aantal Deze bewustwording zorgt voor meer kennis oppervlaktewater, inclusief waterbodem, gevallen zijn oude waterlopen dichtgezet, overkluisd en begrip over de locatie, de oorzaak van de oevers, infrastructuur, planten en dieren. of verworden tot een ondergrondse duiker of problemen en de noodzaak van eventueel te rioolbuis. Cultuurhistorie is in feite alles dat door de nemen maatregelen. Er is al veel bekend over de huidige watersystemen, mens is aangepast. Cultuurhistorische kennis is alles • Het koppelen van het inzicht in de historie en de vooral bij rioleurs, hydrologen, archeologen en wat we kunnen achterhalen over het historische verschillende functies in het gebied schept orde. landschapsdeskundigen. Want op veel plaatsen gebruik, de bodem en nog aanwezige zichtbare en Koppeling van functies op de juiste plek zorgt hebben mensen eeuwenlang al ingrepen uitgevoerd onzichtbare cultuurhistorie. Deze kennis kunnen we voor kwaliteitsverbetering van het gebied. om hun voeten droog te houden. De kennis hiervan naar boven halen door archiefonderzoek, analyses • Cultuurhistorie meenemen in het ontwerp is een kans voor klimaatadaptatie opgaven. Zo kan van historisch kaartmateriaal, archeologisch en zorgt voor een beter begrip van de eigen woon- cultuurhistorische kennis over het omgaan met cultuurhistorisch onderzoek. Als we dit samen omgeving en daarmee voor vergroting van het water door de eeuwen heen een goede bijdrage aan voegen en vergelijken met de kennis van de huidige draagvlak voor de plannen bij omwonenden, leveren aan het proces en aan het resultaat. watersystemen krijgen we veel inzicht en informatie wat bijdraagt aan een beter en sneller proces. 3 van 41 Waterkansen Kampen Aanleiding De ligging in de IJsseldelta zorgt er voor dat er op verschillende fronten klimaatadaptieve maatregelen nodig zijn; denk aan verbetering van de waterafvoer, dijkverhoging, tijdelijke wateropslag bij piekbelasting en het tegengaan van hittestress. Tegelijkertijd biedt de ligging van de stad aan de rivier met haar rijke Genemuiden verleden vele mogelijkheden om aantrekkelijk te zijn voor zowel bewoners als toeristen . De kunst is dat op een wijze te doen die het DNA van het gebied versterkt zonder historiserend te zijn. Hasselt De organisaties die zich met de klimaatadaptieve maatregelen bezig houden zijn zeer toegerust op het vinden van nieuwe oplossingen, technieken IJsselmuiden en ontwerpen. Hydrologen en rioleurs bekijken wateropgaven vaak vanuit een technische invals- Kampen hoek. De oplossing wordt dan gezocht in de techniek om vervolgens in het ontwerp rekening te houden met al dan niet aanwezige cultuurhistorische waarden. In dit project willen we de klimaatopgaven niet vanuit techniek aanvliegen maar juist vanuit de lange geschiedenis van het omgaan met water, de Zwolle cultuurhistorie. Locatie Een van de locaties in de gemeente Kampen waar een acute wateropgave ligt is in de omgeving van de Schans Buitenwacht, een (deels) verhoogd Afb. 1 Ligging van Kampen in de IJsseldelta gebied van een voormalig verdedigingswerk direct 4 van 41 grenzend aan de IJsselbrug. Het is een druk gebied situatie (door gemeente en Waterschap) hoofdfinancier van het project. Het Oversticht, de waar veel functies samenkomen en waar op enkele • Afstemming en integraal werkatelier: het initiatiefnemer en opdrachtnemer van het project, locaties aan de voet van het voormalige verdedi- integraal verkennen van oplossingsrichtingen nam de voornaamste uitvoerende taken op zich gingswerk het water zich verzamelt en voor veel (combineren van cultuurhistorie, techniek, evenals de projectleiding en penvoering. overlast zorgt, met name bij hevige piekbuien. De hydrologie en ontwerp) kruipruimtes van huizen lopen daarbij vol water en • Participatie (door gemeente) ook de straten staan soms blank. • Ontwerp (door gemeente) Doel van het project Waterkansen Met het project wordt een bijdrage geleverd aan Doel van het project Waterkansen is verkennen of de klimaatadaptieve oplossingen in het huidige het inzetten van cultuurhistorische kennis bijdraagt ontwerp. Er wordt een historische wateranalyse aan het vinden van duurzame oplossingen voor uitgevoerd (onderliggend document), een video complexe fysieke ruimtelijke klimaatopgaven voor geproduceerd en er wordt een handreiking voor de zowel besluitvorming als ontwerp. Twee onderlig- doelgroep opgesteld. gende vraagstukken zijn: Projectorganisatie • Kan het betrekken van cultuurhistorische kennis Dit project is uitgevoerd in partnerschap met de het draagvlak bij bewoners en ondernemers gemeente Kampen, Waterschap Drents Overijsselse voor klimaatadaptatie maatregelen vergroten? Delta (WDOD), de Rijksdienst voor het Cultureel • Kan het betrekken van cultuurhistorische kennis Erfgoed (RCE) en Het Oversticht. bijdragen aan een goed proces? De gemeente Kampen zorgde voor een goede Doelgroep voor de resultaten van dit project zijn: borging in het lopende proces van de ontwikkeling projectleiders bij gemeenten en waterschappen, van het gebied en de participatie met omwonen- burgers, bestuurders, professionele erfgoedspecia- den en ondernemers. Ook had de gemeente een listen en archeologen. grote bijdrage door de inbreng van kennis door de rioleurs, projectleider en landschapsontwerpers. De verschillende onderdelen van het project zijn: De inzet van het waterschap was belangrijk door de • Onderzoek naar de historische watersystemen inbreng van kennis door hydrologen en inzichten en rapportage: de historische wateranalyse in de watersystemen. De RCE had een significante (door Het Oversticht en de Rijksdienst voor Het aanvulling bij de start van het project om het idee Cultureel Erfgoed) verder te concretiseren, fungeerde als inhoude- • Onderzoek naar de huidige waterstaatskundige lijke sparringpartner tijdens het project en was 5 van 41 Rapport Historische Wateranalyse Voor u ligt een deelresultaat van het project Dit archief is echter niet goed ontsloten, gegevens hebben de rioleurs van de gemeente Kampen en de Waterkansen Kampen, cultuurhistorie en klimaat die met de waterhuishouding te maken hebben zijn hydrologen van WDOD hun gegevens aangereikt, adaptatie. Het is de weerslag van het onderzoek daardoor niet of nauwelijks terug te vinden. een overzicht hiervan is in dit onderzoek opgeno- naar de historische watersystemen. Het Oversticht men. Ook