T. C. MALTEPE ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ İLETİŞİM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI TELEVİZYONDA YAYINLANAN İZDİVAÇ PROGRAMLARINDA TOPLUMSAL CİNSİYETİN TEMSİLİ DOKTORA TEZİ TEBRİKE KAYA 101153106 Danışman Öğretim Üyesi: Prof. Dr. GÜL BATUŞ İstanbul, Mayıs 2014 TEZ ONAY SAYFASI ii ÖNSÖZ Bu çalışmayı akademik bir amaçla yapmış olsam da araştırma konusunun özel ilgi alanıma girdiğini belirtmeliyim. Bu yolculuğa evli bir kadın olarak çıktığımdan olsa gerek, evlilik kurumu her zaman bilimsel ilgi alanıma giren konular arasında oldu. Yine bu nedenle, kitle iletişim araçları ve toplum ilişkisini irdeleyen bir disiplin çerçevesinde, evlilik programlarını toplumsal cinsiyet rolleri bağlamında derinlemesine incelemek beni oldukça heyecanlandırdı. Tez yazma süreci meraklı ve heyecanlı bir sorgulama sürecine dönüştü. İzdivaç programlarındaki ataerkil pazarlıklar benim evliliğimde ilk kez görünür oldular. Bu çalışma, izdivaç programlarına olduğu kadar evlilik kurumuna ilişkin farklı bir bakış açısı kazanmamı sağladı. Bu kazanımda kuşkusuz İletişim Bilimleri Doktora Programı’nda aldığım derslerin ve değerli hocalarımın payı çok büyük, hepsine teşekkür ederim. Ayrıca, tezimle ilgili ilk adımları atmama yardımcı olan Prof. Dr. Şahin Karasar’a ve Prof. Dr. Peyami Çelikcan’a çok teşekkür ederim. Tezin her aşamasında olumlu yaklaşımı ve bilimsel birikimiyle yanımda olan, tezle ilgili dağınık düşüncelerimin netleşmesine yardımcı olan danışmanım Prof. Dr. Gül Batuş’a içtenlikle teşekkür ederim. Tez izleme jürisinde olan ve yerinde önerileriyle teze büyük katkı sağlayan Prof. Dr. Nilüfer Timisi’ye ve Doç. Dr. Nazan Haydari Pakkan’a çok teşekkür ederim. Son olarak, tez yazma sürecindeki yoğun çalışma dönemlerinde “kadınlık” görevlerine yeterince zaman ayıramadığım için gündelik işlerde meydana gelen aksamaları hoş gören eşim Tevfik Kaya’ya ve oğlum Burak Kaya’ya teşekkür ederim. Bu çalışmayı, eşime ve oğluma ithaf ediyorum. Mayıs, 2014 Tebrike Kaya iii ÖZET Televizyonda yayınlanan izdivaç programlarını toplumsal cinsiyet bağlamında ele alan bu çalışmada, evlenmek amacıyla bu programlara katılan kadın ve erkek adayların evlilik kriterleri, kitle iletişim kuramları ve feminist kuram ışığında incelenmektedir. İzdivaç programları geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini pekiştiriyor tezinden hareketle yapılan bu araştırmanın amacı, kadınlık ve erkeklik rollerinin televizyon aracılığıyla nasıl kurulduğunu ve toplumsal cinsiyet rollerinin nasıl pekiştirildiğini açıklamaktır. Esra Erol’da Evlen Benimle ve Su Gibi adlı izdivaç programlarına katılan kadın ve erkek adayların evlilik kriterleri ve toplumsal cinsiyet rolleriyle ilgili söylemleri ataerkil pazarlıklar çerçevesinde ele alınmış ve eleştirel söylem analiziyle çözümlenmiştir. Yapılan çözümleme sonucunda bu söylemlerin, erkeğin kadın üzerindeki cinsel ve ekonomik denetimini meşrulaştıran, toplumsal cinsiyet rollerini doğallaştıran ve pekiştiren nitelikte oldukları görülmüştür. Bu çalışma, kadının erkeğe ekonomik bağımlılığının biyo-iktidar olarak işlediğini göstermiştir. Televizyonun ideoloji aktarma işlevinin gerçeklik televizyonu formatıyla güçlenmesi, izdivaç programlarının erkek egemen ideolojiyi, evlilik pratiklerini ve toplumsal cinsiyet rollerini sürdürme ve pekiştirme işlevini de güçlendirmiş olmaktadır. İzdivaç programlarında evlilik ile mutluluk ve manevi değerler ile sürdürülebilir evlilik arasında sıkı bir ilişki kurulmakta, bu yolla evlilik kurumu ve muhafazakâr tavır yüceltilirken geleneksel toplumsal cinsiyet rolleri pekiştirilmektedir. Anahtar Sözcükler: Toplumsal cinsiyet, ataerkil pazarlık, biyo-iktidar, söylem, evlilik. iv ABSTRACT This study examines marriage programmes on television in terms of gender roles. It uses feminist and mass communication theory to analyse the criteria for marriage that female and male marriage candidates on the programmes put forward. This research is based on the assumption that marriage programmes reinforce traditional gender roles and aims at explaining how femininity and masculinity are shaped by television and how gender roles are consolidated. The marriage programmes Esra Erol’da Evlen Benimle and Su Gibi were analysed. The concept of patriarchal bargaining was used to analyse the marriage criteria of the female and male candidates and critical discourse analysis was applied to their statements about gender roles. The analysis showed that these statements legitimised male sexual and economic control over women, and normalised and reinforced gender roles. This research shows that the concept of biopower can be applied to describe women’s economic dependence on men. Reality television has strengthened television’s function of communicating ideologies, and through marriage programmes thus also the maintenance and reinforcement of patriarchal ideology, marriage practices and gender roles. Marriage programmes insist on a link between marriage, happiness and moral values, and a sustainable marriage; by making this connection, they glorify the institution of marriage and conservatism and reinforce traditional gender roles. Key Words: Gender, patriarchal bargaining, biopower, discourse, marriage. v İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ .............................................................................................................. iii ÖZET ................................................................................................................. iv ABSTRACT ....................................................................................................... v İÇİNDEKİLER .................................................................................................. vi GİRİŞ ................................................................................................................. 1 BİRİNCİ BÖLÜM 1. Medya ve Toplum İncelemelerinde Dönüşüm Yaratan Yaklaşımlar ...................... 6 1.1 Eleştirel Kuram .................................................................................................... 7 1.2 Modernleşme Kuramı ............................................................................................ 12 1.3 Birmingham Çağdaş Kültür Çalışmaları Merkezi .................................................. 19 1.3.1. İdeoloji ve Althusser’in İdeolojik Aygıtları ................................................... 25 1.3.2. Gramsci ve Hegemonya ................................................................................ 31 1.3.3. Hall’un İdeoloji Yaklaşımı............................................................................ 35 1.3.4. Foucault’da Söylem ve Biyo-İktidar ............................................................. 41 İKİNCİ BÖLÜM 2. Feminist Yaklaşımda Toplumsal Cinsiyet ve Aile ............................................. 52 2.1. Feminizm ve Toplumsal Cinsiyet.................................................................... 53 2.2. Türkiye’de Feminist Hareket .......................................................................... 60 2.3. Kamusal / Özel Alan Ayrımı .......................................................................... 70 2.3.1. Özel Olan Politiktir ................................................................................. 76 2.4. Evlilik Kurumu ve Ataerkil Pazarlık ............................................................... 82 2.5. Türkiye’de Modern Ailenin Kuruluşu ............................................................. 94 vi ÜÇÜNCÜ BÖLÜM 3. Gerçeklik Televizyonu Örneği Olarak İzdivaç Programları ............................. 108 3.1. İdeolojik Bir Aygıt Olarak Televizyon ............................................................ 109 3.2. Gerçeklik televizyonu ..................................................................................... 118 3.2.1. Belgesel .................................................................................................. 118 3.2.2. Talk Show .............................................................................................. 120 3.2.3. Reality Show ve Gerçeklik Televizyonu ................................................. 127 3.3. İzdivaç Programlarına Özgü Özellikler ........................................................... 130 3.3.1. Esra Erol’da Evlen Benimle Programının Biçim ve Anlatı Özellikleri ..... 139 3.3.2. Su Gibi Programının Biçim ve Anlatı Özellikleri .................................... 143 3.4. İzdivaç Programlarında Katılım ve Söyleme Davet ......................................... 146 3.4.1. Sunucular, Uzmanlar ve Adaylar ............................................................. 149 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM 4. İzdivaç Programlarının Eleştirel Söylem Analizi ............................................... 152 4.1.Araştırmanın Yöntemi ..................................................................................... 152 4.2. Evlilik Kriterlerinin Önemi ............................................................................. 155 4.3. Eşler Arasındaki Yaş Farkı ............................................................................. 161 4.4. Aylık Gelir, Evlilik ve Aşk Arasındaki İlişki .................................................. 171 4.4.1. Evlilik Yolundaki Gayrimenkul Sorunları .............................................. 182 4.5. Görünmeyen Emek Ev-işi ............................................................................... 188 4.6. Evlilik Sayısı ve Çocuk Sorunu ...................................................................... 194 4.7. Annelik- Babalık ............................................................................................ 203 4.8. Eş Adaylarında