ANALIZA ROZWOJU BUDOWNICTWA WYSOKIEGO 1 ANALYSIS OF HIGH-RISE BUILDINGS DEVELOPMENT Michał Kumorek mgr Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie Katedra Gospodarki Regionalnej Zakład Gospodarki Miejskiej STRESZCZENIE Budownictwo wysoko ściowe od zawsze kształtowało sylwety i struktur ę przestrzenn ą miast. W niniejszym artykule przedstawiony zostan ą pierwsze próby wznoszenia przez człowieka wysokich budowli, rozwój budownictwa wysokiego w Stanach Zjednoczonych oraz próby i efekty przeniesienia na kontynent europejski ameryka ńskich osi ągni ęć . Przedstawiony zostanie równie ż rozwój budownictwa wysoko ściowego w Azji oraz per- spektywy jego rozwoju w przyszło ści. Na zako ńczenie obja śniono definicje kluczowych poj ęć zwi ązanych z zabudow ą wysok ą. Słowa klucze: wie żowiec, budownictwo wysokie, rozwój miast, sylweta miasta. ABSTRACT High-rise buildings have modeled cityscapes and spatial structure of cites from time im- memorial. First projects of high buildings, skyscraper development in USA, make an at- tempt to locate skyscrapers in European cities and results will be presented in article. Likewise hereby article will present high-rise building development in Asia and perspec- tive of skyscrapers development. Skyscrapers terms are explained in the end of article. Key words: skyscraper, high-rise buildings, city development, cityscapes. 1 Fragment magisterskiej pracy dyplomowej w Katedrze Gospodarki Regionalnej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. Artykuł jest cz ęś ci ą pracy magisterskiej pod tytułem Wie żowiec w panoramie historycznego miasta (na przykładzie Krakowa) napisanej pod kierownictwem prof. dr hab. Anny Hara ńczyk, poddanej recenzji przez prof. dr hab. in ż. arch. Aleksandra Böhma i obronionej w pa ździerniku 2009 roku w Katedrze Gospodarki Re- gionalnej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 92 p r z e s t r z e ń i FORM a ‘14 WST ĘP Człowiek od zawsze żył pragnieniem tworzenia rzeczy wyj ątkowych, a odk ąd jego historia wzbogaciła si ę o umiej ętno ść wznoszenia budowli wyj ątkowo ść ta przybrała form ę mo- numentalizmu i d ąż enia wzwy ż. Z biegiem wieków wysoko ść obiektów ulegała zmianom, podobnie jak wzrastała ilo ść powodów, dla których budowle takie wznoszono. Analiza rozwoju budownictwa wysokiego pozwoli nam łatwiej zrozumie ć przyczyny, dla których człowiek wci ąż d ąż y do wznoszenia coraz wy ższych budynków oraz uka że korzy ści i problemy, z jakimi od dawien dawna zmagaj ą si ę budowniczowie. BUDOWLE WYSOKIE W STAROŻYTNO ŚCI I ŚREDNIOWIECZU Jedn ą z najstarszych budowli, której wysoko ść uto żsamiała pych ę ludzi rzucaj ących wy- zwanie Bogu była wie ża Babel (ryc.1.). Miała ona, według archeologów, form ę blisko 100-metrowego zikkuratu 2. W krajach staro żytnej Mezopotamii wznoszono wiele tych monumentalnych budowli, nadaj ąc im kształt trasowanych piramid, które symbolizuj ąc góry, miały zach ęci ć bóstwo do zamieszkania w wie ńcz ącej budowl ę kaplicy. Oprócz funkcji religijnych w zikkuratach, b ędących centrum miast babilo ńskich, mie ściły si ę biblio- teki, szkoły, magazyny wody oraz skarbce 3. Budowle te, wznoszone ju ż od XXII w. p.n.e., stały si ę inspiracj ą dla autorów Ksi ęgi Rodzaju, która szczegółowo opisuje proces wzno- szenia wie ży za pomoc ą wypalanej cegły i asfaltu pochodz ącego z jeziora. Wie ża miała by ć punktem orientacyjnym maj ącym zapobiec rozproszeniu si ę ludzi po całym świecie, stała si ę natomiast symbolem niezgody i chaosu 4, a sama budowla według starotesta- mentalnych apokryfów została zniszczona przez Boga silnym wiatrem 5. W staro żytno ści wysoko ść budowli nabierała szczególnego, otoczonego mistyk ą znacze- nia. Najlepiej obrazuj ą to przykłady budowli zaliczanych do antycznych cudów świata. Zachowany do dzi ś zespół egipskich grobowców z wysokimi na 147, 144 i 65 m pirami- dami Cheopsa, Cheferna i Mykerinosa był miejscem spoczynku faraonów, a najwy ższa z piramid była jednocze śnie najwy ższ ą budowl ą świata, od czasu budowy w XXVI w. p.n.e. do XIV w n.e. 6. Greckim cudem świata był 36-metrowy Kolos Rodyjski przedstawia- jącego boga Heliosa, w rozkroku którego mie ściły się statki wpływaj ące do portu na Ro- dos. 45-metrowe Mauzoleum w Halikarnasie oraz 13-metrowy pos ąg Zeusa w Olimpii równie ż zadziwiały swoimi rozmiarami. Najwy ższym osi ągni ęciem tamtych czasów była budowa latarni morskiej na wyspie Faros 7, poł ączonej sztucznie z l ądem, u wej ścia do portu w Aleksandrii (ryc. 2.). Wysoko ść latarni, która funkcjonowałaby ju ż prawidłowo przy 40-metrowych rozmiarach, wynosiła przypuszczalnie ok. 130-150 m i podyktowana była ch ęci ą rozsławienia miasta w świecie. Latarnia na Faros była w staro żytno ści jedy- nym tak wysokim budynkiem o wysoko ści zdecydowanie wi ększej od długo ści podstawy. Smukły wygl ąd latarni nadawały zw ęż aj ące si ę wraz z wysoko ści ą segmenty budowli, pierwszy o przekroju kwadratu, kolejny o przekroju o śmiok ąta oraz trzeci, w kształcie walca. Reprezentatywnego charakteru budynkowi dodawała wzniesiona u góry na 8 ko- lumnach kopuła, stanowi ąca podest dla 7-metrowego pos ągu Posejdona. Latarnia prze- trwała 16 wieków, a ż do 1375 r., kiedy osłabiona wieloma trz ęsieniami ziemi ostatecznie run ęła 8. 2 B. Lajman, Wie ża Babel, „Zabytki Heritage” nr 6, 2007, Warszawa, s. 42. 3 A. Millard, Skarby czasów Biblii, Diogenes: Świat Ksi ąż ki, Warszawa 2000, s. 137-138. 4 Ksi ęga Rodzaju 11, 1-9. Odniesienia do Pisma Świ ętego z Biblii Tysi ąclecia, Pozna ń-Warszawa 1990. 5 Ksi ęga Jubileuszy 10, 20-25 [w:] R. Rubinkiewicz, Apokryfy Starego Testamentu, Oficyna Wydawnicza „Voca- tio”, Warszawa 1999. 6 I.E.S. Edwards, Piramidy Egiptu, PWN, Warszawa 1995, s. 102. 7 M. Rajchowiak, Latarnie Morskie Wybrze ża Zachodniego, ARGUSS, Szczecin 1997, s. 3. 8 E. Almqvist, Narodziny latarni morskiej [w:] Latarnie morskie świata, Muza S.A., Warszawa 2000, s, 30. MICHAŁ KUMOREK, Analiza rozwoju budownictwa wysokiego 93 Ryc. 1. Budowa wie ża Babel wg Pietera Brueghela Ryc. 2. Latarnia w Aleksandrii wg prof. H. Thierscha (1563). Źródło: Kunsthistorisches Museum. (1909). Źródło: H. Thiersch: Pharos, Antike Islam und Occident. Leipzig und Berlin 1909. Fig. 1. The Tower of Babel by Pieter Brueghel the Fig. 2. Lighthouse of Alexandria by H. Thierscha Elder (1563). Source: Kunsthistorisches Museum. (1909). Source: H. Thiersch: Pharos, Antike Islam und Occident, Leipzig und Berlin 1909. Du żo pó źniej wzniesiono jedne z najbardziej nietypowych budowli wysokich, którymi s ą bogato zdobione wie żowce z gliny. Najstarsze z nich pochodz ą sprzed XI w. i znajduj ą si ę stolicy Jemenu – Sanie (ryc. 3). Najwy ższe spo śród 6,5 tysi ąca wielokondygnacyj- nych, glinianych budynków maj ą 10 kondygnacji, ale nie dorównuj ą zniszczonemu w VII w. pałacowi Ghumdana, który według zapisów kronik liczył a ż 20 pi ęter wysoko ści 9. Naj- bardziej znanym miastem glinianych wie żowców jest wyłaniaj ący si ę zza pustynnego horyzontu Shibam, zwany nie bez przyczyny „Manhattanem pustyni”. 7-metrowy mur warownego miasta koncentruje w swoim wn ętrzu 500 wieżowców, których wiek szacuje si ę na 400 – 500 lat. Budynki, z których najwy ższe maj ą 11 kondygnacji zbudowane zo- stały mi ędzy prostopadłymi uliczkami, bardzo blisko siebie, dzi ęki czemu rzucaj ą na sie- bie wzajemnie cie ń, co przy temperaturach dochodz ących do 50°C jest nieprzecenion ą korzy ści ą. Gliniane konstrukcje wie żowców znacz ąco odchylaj ące si ę od pionu wzmoc- nione zostały pniami palm, a stropy wyło żone palmowymi li ść mi. Budynki zdobi ą rze źbio- ne okna i drzwi, a funkcjonalno ść zapewniaj ą szyby kanalizacyjne odprowadzaj ące ścieki ze wszystkich kondygnacji. Przyczyn ą wznoszenia tak wysokich obiektów były wzgl ędy ekonomiczne, gdy ż ziemia w mie ście była droga a rodziny bardzo liczne. Najcz ęś ciej w jednym budynku mieszkała cała rodzina, pozostawiaj ąc najwy ższe, najbardziej komfor- towe pi ętro wraz z wej ściem na taras na dachu dla go ści. Do dzi ś miasto wpisane na list ę światowego dziedzictwa UNESCO zamieszkuje 7 tysi ęcy ludzi. W staro żytnym, tureckim mie ście Uchisarze znajduj ą si ę najwy ższe budynki mieszkalne z tamtego okresu. S ą to maj ące do 16 pi ęter wie żowce wydr ąż one w skałach, powstałe w przeci ągu wielu wieków, pocz ąwszy od zało żenia w pobli żu pierwszych osad handlo- wych 3000 lat p.n.e. Mieszkania wydr ąż one w skałach, pocz ątkowo słu żą ce tylko za miejsce schronienia w czasie zagro żenia dla mieszka ńców lokalnych wiosek, na stałe zasiedlone zostały w czasach pierwszych chrze ścijan 10 . Walory obronne skalnych wie- żowców przyczyniły si ę do powstania wielu unikatowych, skalnych miast, które raz wzno- sz ą si ę wysoko nad ziemi ę, a raz opadaj ą podziemnymi korytarzami schodz ąc nawet 40 metrów pod ziemi ę. Europejsk ą kolebk ą mieszkalnego budownictwa wysokiego stał si ę staro żytny Rzym, gdzie obok blisko 50-metrowej ściany Koloseum 11 wznoszone były kilkupi ętrowe domy 9 T. Torbus, Jeme ńska Sana od świtu do zachodu sło ńca, „Zabytki Heritage” nr 6, 2007, Warszawa, s. 86-88. 10 J. Harpur, J. Westwood, Legendarne miejsca, Wydawnictwo Penta, Warszawa 1994, s. 58-60. 11 P. Grimal, Miasta Rzymskie, Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1970, s. 53. 94 p r z e s t r z e ń i FORM a ‘14 czynszowe zwane insulami 12 . Najwy ższe z nich miały 8 pi ęter wysoko ści, a wykonywane były z wypalanej cegły, drewna, i błota, co prowadziło cz ęsto do katastrof budowlanych. Schody i drabiny prowadz ące na wy ższe kondygnacje znajdowały si ę na zewn ątrz bu- dynku, w którym obowi ązkowo przechowywano wod ę na wypadek po żaru. Wła śnie po wielkim po żarze Rzymu w 64 r. zostały wprowadzone przez cesarza Nerona pierwsze przepisy ograniczaj ące wysoko ść nowo powstałych insuli do 70 stóp, czyli 7 pi ęter oraz wymagaj ące stosowania konstrukcji betonowej.