De wereld in zakformaat. Buitenlandse studenten in de Gentse ingenieursopleiding tijdens het interbellum Figuur 1: buitenlandse ingenieursstudenten aan het wachten voor het mannentoilet in de Gezusters Lovelingstraat. Achter de hoek in de Jozef Plateaustraat bevond zich de hoofdingang van de “Technische Hoge Scholen”. Vermoedelijk ensceneren de studenten hier het ochtendritueel waar ze zich bij het binnengaan verplicht moesten aanmelden bij de portier.1 Sander Carels Promotor: Prof. dr. Rudi Van Doorslaer Commissarissen: Pieter de Messemaeker en Ruben Mantels Masterproef voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte voor het behalen van de graad van Master in de Geschiedenis Academiejaar 2013 – 2014 1 UAUG. SR05. Collectie Foto’s. Doos 106. 2 Verklaring i.v.m. de consulteerbaarheid De auteur en de promotor(en) geven de toelating deze studie als geheel voor consultatie beschikbaar te stellen voor persoonlijk gebruik. Elk ander gebruik valt onder de beperkingen van het auteursrecht, in het bijzonder met betrekking tot de verplichting om de bron uitdrukkelijk te vermelden bij het aanhalen van gegevens uit deze studie. Het auteursrecht betreffende de gegevens die vermeld zijn in deze studie, berust bij de promotor(en). Het auteursrecht beperkt zich tot de wijze waarop de auteur de problematiek van het onderwerp heeft benaderd en neergeschreven. De auteur respecteert daarbij het oorspronkelijke auteursrecht van de individueel geciteerde studies en eventueel bijhorende documentatie, zoals tabellen en figuren. De auteur en de promotor(en) zijn niet verantwoordelijk voor de behandelingen en eventuele doseringen die in deze studie geciteerd en beschreven zijn. 3 Dankwoord Met het schrijven van dit dankwoord beëindig ik een periode van vijf jaar aan de faculteit Letteren en Wijsbegeerte. Toch zou deze thesis nooit tot stand zijn gekomen zonder de hulp van enkele bijzondere mensen. Deze personen wil ik bijgevolg nog eens apart bedanken. Vooreerst ben ik alle dank verschuldigd aan mijn promotor professor Rudi Van Doorslaer, die mij uitstekend begeleidde gedurende het proces. Zo bracht hij niet alleen het onderwerp aan, maar gaf hij mij ook nuttige feedback en kon ik met mijn vragen steeds bij hem terecht. Vervolgens zou ik graag een aantal mensen bedanken die mij in de loop van dit onderzoek op de één of andere manier geholpen hebben. Zo wil ik doctor Pascale Falek, het personeel van het Gentse universiteitsarchief, het Algemeen Rijksarchief Brussel en de Zwarte Doos bedanken voor hun hulp en inzet bij het vinden van bronnenmateriaal. In het bijzonder wil ik nog eens rijksarchivaris Filip Strubbe bedanken voor zijn onovertroffen hulp bij de zoektocht naar de juiste individuele vreemdelingendossiers. Ook mevrouw Elienne Langendries en Erica ten Hove van het universiteitsarchief verdienen nog een aparte vermelding voor hun onvolprezen inzet en spontaan aangeboden hulp in verband met de zoektocht naar bronnenmateriaal. Voorts wil ik alle door mij geïnterviewde personen nogmaals hartelijk bedanken voor hun tijd, enthousiasme en warme ontvangst. Zo kreeg ik tijdens deze gesprekken niet alleen nuttige informatie, maar vooral ook een mentale boost door jullie waardering voor dit onderzoek. Alain Bloch, Michel Kahan, Vladimir Ronin, Boris en Marc Iarochevitch, Micheline Lehotzky, Alan Buffenstein en Adna Wertheim, duizendmaal bedankt! Verder nog een woord van dank aan mijn vrienden voor de nodige ontspanningsmomenten gedurende deze twee jaar, aan mijn vriendin Anne die al mijn beslommeringen heeft verdragen en vooral aan mijn ouders die mij financieel en mentaal hebben bijgestaan en veel geduld hebben gehad. Bedankt! Als laatste wil ik nog een heel bijzondere persoon bedanken, die nog meer dan alle bovenstaande personen mij gedurende vijf jaar heeft bijgestaan met raad en daad op academisch en privévlak. Ruth, bedankt voor het nalezen, verbeteren en optimaliseren van deze thesis en al mijn vorige papers in jouw vrije tijd. Ik waardeer jouw steun enorm. Ongelooflijk veel bedankt zus, zonder jou was het niet gelukt! En wie weet komt er ooit eens een quizvraag over de buitenlandse ingenieursstudenten in Gent tussen 1924-1940 … 4 Inhoudsopgave Dankwoord ...................................................................................................................................................... 4 Lijst van gebruikte afkortingen ......................................................................................................................... 8 1. Inleiding ...................................................................................................................................................... 9 1.1. Onderzoeksthema ......................................................................................................................................... 9 1.2. Nut onderzoek & positionering .................................................................................................................... 9 1.3. Opbouw scriptie ......................................................................................................................................... 10 1.4. Methodiek en bronnenmateriaal ................................................................................................................ 11 Universiteitsarchief Gent .............................................................................................................................. 11 Stadsarchief Gent ......................................................................................................................................... 14 Rijksarchief Brussel ..................................................................................................................................... 14 Ander bronmateriaal ..................................................................................................................................... 18 1.5. Theoretisch kader ...................................................................................................................................... 20 Definiëring studentenmigratie ...................................................................................................................... 20 Verschillende wetenschappelijke invalshoeken ........................................................................................... 21 Immigratiepolitiek ........................................................................................................................................ 22 2. Voor Gent de kindertijd ............................................................................................................................ 24 2.1. Historisch kader Europese studentenmigratie ........................................................................................... 24 Internationale historische context: de cijfers ................................................................................................ 24 Buitenlandse studenten aan de Belgische universiteiten 19e eeuw-1940 ..................................................... 26 Cijfers: de RUG ............................................................................................................................................ 28 Vanwaar kwamen deze studenten? ............................................................................................................... 30 De Technische Scholen ................................................................................................................................ 32 Conclusie ...................................................................................................................................................... 34 2.2. Geografische spreiding en het nationaliteitsprobleem .............................................................................. 36 Nationalisme en identiteitsvorming .............................................................................................................. 36 Kaartmateriaal: de spreiding der ingenieurs ................................................................................................. 42 2.3. Push and pull model .................................................................................................................................. 45 Pushfactoren ................................................................................................................................................. 46 Pullfactoren .................................................................................................................................................. 51 Conclusie ...................................................................................................................................................... 56 2.4. Sociaal profiel ............................................................................................................................................ 57 Sociale klasse ............................................................................................................................................... 57 Gender .......................................................................................................................................................... 62 Religieuze achtergrond ................................................................................................................................. 64 Leeftijdsstructuur.........................................................................................................................................