WYBRANE POLSKIE OFIARY WĘGIERSKIEJ WIOSNY LUDÓW FUNKCJE NAWIĄZAŃ MIĘDZYOBRAZOWYCH W KOMUNIKATACH WIZUALNYCH – NA PRZYKŁADZIE ANIMACJI DISNEYA, PIXARA I DREAMWORKS Anna Wojciechowska Wprowadzenie Zjawisko intertekstualności wskazujące na wyraźne relacje pomiędzy tekstami jest przedmiotem badań przede wszystkim literaturoznaw- czych i językoznawczych. Koncepcje intertekstualności opierają się na obserwacji, że „każdy tekst stanowi rodzaj intertekstu, ponieważ mo- żemy w nim odnaleźć ślady innych tekstów pochodzących z kultury wcześniejszej lub współczesnej jego powstaniu”1. Fenomen intertek- stualności polega na pewnego rodzaju nieśmiertelności tekstu. Każdy tekst zawiera w sobie bowiem fragment innego tekstu, przy czym ten nowo powstały twór może być źródłem kolejnej inspiracji, tym samym nie tylko wzbogacając treść nowego utworu, ale również rozszerzając jego znaczenie oraz grono odbiorców. Przytaczając słowa Kristevej2 – francuskiej badaczki, która jako pierwsza wprowadziła pojęcie inter- tekstualności – Bobowska-Nastarzewska zwraca uwagę na fakt, że każ- dy tekst „powstaje w relacji do innych tekstów poprzez zapożyczenia, porównania, odniesienia, kontynuację myśli, dlatego nie jest tworem samodzielnym. To struktura uzależniona od innych systemów semio- tycznych, która staje się swoistą «mozaiką» dyskursów, transformacją 1 T. Tomaszkiewicz, Przekład audiowizualny, Warszawa 2009, s. 175. 2 J. Kristeva, Problèmes de la structuration du texte, „Théorie d’ensemble”, Paris 1968, s. 297–316. – 233 – Anna Wojciechowska i absorbcją innych tekstów”3. Według Schäffner ta sieć nawiązań po- między pojedynczymi tekstami może przybierać różną formę, tzn. re- ferencja może być bezpośrednia lub pośrednia, ze wskazaniem źródła lub bez przypisu, a tekst, z którego autor czerpie inspiracje, pochodzi zarówno z tego samego, jak i z innego gatunku literackiego4. Niektórzy badacze5 podkreślają jednak fakt, że zjawiska intertek- stualności nie można już rozpatrywać jedynie pod kątem dzieł lite- rackich. Uwaga powinna być zwrócona również na teksty mówione, a także komunikaty wizualne, takie jak reklama, film, czy też na sam obraz. Kessler i Hellwig wskazują na trzy rodzaje referencji występują- cych w tekstach komercyjnych: 1) intertekstualność odnoszącą się do związku tekst-tekst, 2) interikoniczność opisującą związki obraz-ob- raz oraz 3) wizualna intertekstualność będąca połączeniem tych dwóch kategorii, czyli relacji obraz-tekst i tekst-obraz6. Niniejszy artykuł zwra- ca się w stronę relacji powstałych między obrazami, zjawiska będącego do tej pory obszarem rzadko omawianym i analizowanym w badaniach językoznawczych i semiotycznych. Związki między obrazami Wszelkie relacje pomiędzy obrazami są określane w literaturze jako in- terpiktoralność7 (por. niem. Interpiktoralität), interobrazowość8 (por. niem. Interbildlichkeit), interikoniczność910, związki interwizualne11, 3 P. Bobowska-Nastarzewska, O intertekstualności na przykładzie własnego tłumaczenia książki Paula Ricceura „Refleksja dokonana. Autobiografia intelektualna”, „Rocznik Prze- kładoznawczy” 2009, nr 5, s. 54. 4 C. Schäffner, Intercultural intertextuality as a translation phenomenon, „Perspectives: Studies in Translatology” 2012, nr 3, s. 347. 5 C. Kessler, T. Hellwig, Visualisierte Intertextualität als Kontext für Bedeutungskonstruktio- nen in Karikaturen, politischen Plakaten und Werbeanzeigen, [w:] Stabilität und Flexibilität in der Semantik. Strukturelle, kognitive, pragmatische und historische Perspektiven, red. I. Pohl, K. Konerdinga, Frankfurt 2004, s. 389–400. 6 Tamże. 7 G. Iskenmeier, Interpiktorialität Theorie und Geschichte der Bild-Bild-Bezüge, Bielefeld 2013. 8 M. Rose, Parodie, Intertextualität, Interbildlichkeit, Bielefeld 2004, s. 74–122. 9 C. Kessler, T. Hellwig, dz. cyt., s. 387–408. 10 R. Opiłowski, Intertextualität in der Werbung der Printmedien. Eine Werbestrategie in linguistisch-semiotischer Forschungsperspektive, Frankfurt am Main 2006, s. 206–215. 11 T. Falkowski, Pojęcie interwizualności w badaniach historycznych, „Sensus Historiae” 2014, nr 4, s. 27–37. – 234 – FUNKCJE NAWIĄZAŃ MIĘDZYOBRAZOWYCH W KOMUNIKATACH... czy też związki międzyobrazowe12. Analizując definicje proponowane przez Zuschlaga13 i Rosen14 można wywnioskować, iż mechanizm po- wstawania zależności między elementami wizualnymi jest ściśle związa- ny z koncepcją intertekstualności i rządzi się takimi samymi prawami. Zuschlag posługuję się terminem interikoniczność, mając na myśli wszelkie odniesienia obrazowe obecne w innych obrazach. Jednocze- śnie zwraca on uwagę na potrzebę dogłębnej analizy tego zjawiska, kła- dącej nacisk na badanie jego funkcji oraz źródeł wszelkich nawiązań obrazowych15. Belczyk-Kohl i Pociask operują w swoich rozważaniach określeniami „obraz wtórny”, tj. ten, w którym użyto nawiązania i „ob- raz pierwotny” lub „preobraz”, czyli ten, do którego nawiązano i za Opiłowskim16 są zdania, że „wizualne relacje intertekstualne, określa- ne jako interikoniczne, dotyczą relacji znaków ikonicznych i polegają na odwoływaniu się obrazu wtórnego do obrazu lub obrazów innych tekstów”17. Nieco bardziej rozwiniętą definicję podaje Rose, która pod pojęciem interobrazowości rozumie nie tylko bezpośrednie, zauważal- ne gołym okiem nawiązania obrazowe występujące w innym dziele, ale także relacje pośrednie w postaci alegorii, metafory, pewnego rodzaju modyfikacji elementu wizualnego, czy też zwykłej inspiracji dziełem18. Ciekawe podejście do zjawiska interobrazowości przedstawia także Rybszleger, twierdząc, że w kontekście interobrazowości obrazy są „nie tylko produktami, ale także dynamicznymi procesami, które mają miej- sce w konkretnych ramach kulturowych”19. Dynamiczność ta odnosi się zapewne do pewnego rodzaju uniwersalności i możliwości użycia jednego obrazu w różnych kontekstach, łączeniu kilku obrazów w je- den, czy też nawiązywaniu do jednego dzieła w innym. Badacz zwraca uwagę, że „obrazy (oraz ich powiązania z innymi obrazami czy teksta- mi) postrzegać można jako pewnego rodzaju artefakty (a więc przejawy 12 S. Czekalski, Intertekstualność i malarstwo. Problemy badań nad związkami międzyobra- zowymi, Poznań 2006. 13 C. Zuschlag, Auf dem Weg zu einer Theorie der Interikonizität, [w:] Lesen ist wie Sehen. Intermediale Zitate in Bild und Text, red. S. Horstkotte, K. Leonhard, Köln 2006, s. 89–99. 14 V. Rosen, Interpikturalität, [w:] Metzler Lexikon Kunstwissenschaft. Ideen – Methoden – Begriffe, red. U. Pfisterer, Stuttgart 2003, s. 161–164 15 C. Zuschlag, dz. cyt., s. 91. 16 R. Opiłowski, dz. cyt.. 17 Y. Belczyk-Kohl, J. Pociask, dz. cyt., s. 118. 18 M. Rose, dz. cyt., s. 76. 19 P. Rybszleger, Interobrazowość i intertekstualność w tekstach i obrazach w sieci – próba zdefiniowania pojęć, [w:] Zwrot cyfrowy w humanistyce, red. A. Radomski, R. Bomba, Lublin 2013, s. 101–114. – 235 – Anna Wojciechowska funkcjonowania danej kultury), które często funkcjonują w pamięci zbiorowej danej grupy i dają się zakodować czy sklasyfikować”20. Od- biorca takich komunikatów musi zatem bez wątpienia posiadać pewną wiedzę i umiejętności, aby dostrzec użyte w obrazie nawiązanie. Tak jak w przypadku intertekstualności, zrozumienie wypowiedzi jest „uzależ- nione od znajomości innego lub innych już poznanych wcześniej tek- stów”21, tak samo odbiór wszelkich nawiązań interobrazowych wymaga znajomości obrazów, do których się odniesiono. Zadanie jest tym trud- niejsze, że „w przypadku interikoniczności stosunkowo rzadko mamy do czynienia z cytowaniem całego obrazu w formie niezmienionej. Większość preobrazów zostaje poddana mniejszej lub większej mody- fikacji, np. przez uzupełnienie o elementy istotne dla konstruowania znaczenia tekstu, przez substytucję lub redukcję elementów”22. Sama identyfikacja nawiązania może zatem wymagać ogromnej spostrzegaw- czości i wiedzy. Co więcej, według Venuti, ważna jest także tzw. kom- petencja krytyczna, która pozwala na ocenę istoty i znaczenia relacji zarówno w tekście, w którym takie nawiązanie występuje, jak i tradycji czy kultury źródła nawiązania23. W wielu wypadkach interobrazowość można rozumieć także jako rodzaj metafory wizualnej (por. ang. pictorial lub visual metaphor), o której pisze Forceville. Autor dzieli metafory na 1) hybrydy (połą- czenie dwóch obrazów – źródłowego i docelowego), 2) metafory kon- tekstualne (umieszczenie nawiązania w nowym dla niego kontekście), 3) porównania (porównanie obrazu docelowego z nawiązaniem) i 4) metafory zintegrowane/produktu (zaczerpnięcie formy lub kształ- tu)24. Forceville podkreśla tym samym fakt, że metafora nie jest już postrzegana tylko jako koncepcja językowa, ale również jako koncepcja myślowa. Wynika z tego, że wszelkie nawiązania i inspiracje wykorzy- stywane w formie wizualnej mogą być rozpatrywane również w kon- tekście metaforycznym. Podsumowując, interikoniczność, tak samo jak intertekstualność, może być procesem zarówno świadomym, jak i nieświadomym. Ob- razy bowiem, tak jak i teksty, są elementami kultury i będąc głęboko 20 P. Rybszleger, dz. cyt., s. 103. 21 A. Majkiewicz, Intertekstualność jako nowe (stare) wyzwanie w teorii i praktyce przekładu literackiego, „Rocznik Przekładoznawczy” 2009, nr 5, s. 121–131. 22 Y. Belczyk-Kohl, J. Pociask, dz. cyt., s. 119. 23 L. Venuti, Translation, Intertextuality, Interpretation, „Romance Studies” 2009, nr 3, s. 158. 24 C. Forceville, Pictorial and multimodal metaphor, [w:] Handbuch Sprache im multimo- dalen Kontext, red. N. Klug, H. Stöckl, Berlin 2016, s. 1–21. – 236 – FUNKCJE NAWIĄZAŃ MIĘDZYOBRAZOWYCH W KOMUNIKATACH... zakorzenione w umysłach ludzkich są nieustannie