“Wilskrachtige mannen en medelijdende vrouwen” Een discoursanalyse van Vlaams-nationalistische genderconstructies in herdenkingen van de Eerste Wereldoorlog op de IJzerbedevaarten (1920-1944) Lith Lefranc Masterproef voorgelegd tot het behalen van de graad van Master in de Geschiedenis 2013-2014 Promotor Dr. Koen Aerts Copromotor Prof. dr. Gita Deneckere Commissaris Prof. dr. Els de Paermentier Mais, quand d’un passé ancien rien ne subsiste, après la mort des êtres, après la destruction des choses, seules, plus frêles mais plus vivaces, plus immatérielles, plus persistantes, plus fidèles, l’odeur et la saveur restent encore longtemps, comme des âmes, à se rappeler, à attendre, à espérer, sur la ruine de tout le reste, à porter sans fléchir, sur leur gouttelette presque impalpable, l’édifice immense du souvenir.1 Figuur 0 (op voorpagina) “De massa” tijdens de Heilige Mis op de dertiende IJzerbedevaart (1932) s.n., Dertiende IJzerbedevaart. Verslagboek 1932. (Temse: Bedevaart naar de graven van de IJzer 1932) 20. 1 Marcel Proust, À La Recherche Du Temps Perdu. Du côté de chez Swann (1913) iii Figuur 1 19de IJzerbedevaart (1938) in het teken van gesneuveld officier en IJzersymbool Juul De Winde. Zijn kist wordt bijgezet in de crypte van de IJzertoren.2 2 s.n., Negentiende IJzerbedevaart. Verslagboek 1938. (Temse: Bedevaart naar de graven van de IJzer 1938) 1. iv Dankwoord Dit dankwoord is opgedragen aan iedereen die mij – bewust of onbewust, met grootse of kleine gebaren – geholpen heeft. Mijn grootste dank gaat uit naar mijn twee promotoren Dr. Koen Aerts en Professor Gita Deneckere. Ik wil jullie bedanken voor de steun in mijn onderwerpskeuze en het onuitputtelijke enthousiasme. Jullie hielpen me telkens weer de bomen zien op momenten dat voor mij het bos allesoverheersend leek. Ik waardeer de tijd die jullie in mijn begeleiding hebben gestoken enorm. Ik hoop dan ook dat ik jullie met mijn scriptie toch een klein plezier terug kan doen. Ik wil ook Professor Bruno De Wever bedanken voor de interessante gesprekken en suggesties over zowel de geschiedenis als de archieven van het Vlaams-nationalisme. Ik wil van deze ruimte graag gebruik maken om ook de vriendelijke medewerkers van het ADVN te bedanken die de vele archiefdozen en persmappen op en af de trappen hebben moeten sleuren tijdens mijn (nogal omslachtige) zoektocht naar archiefmateriaal. Daarnaast wil ik ook mijn vier ouders, mama, papa, Frank en Lore bedanken, niet alleen voor de financiële steun, maar ook voor het vertrouwen in mijn kunnen en de warme thuis. Ik ben ook mijn “thesis-vriendinnen” dankbaar voor de gezellige dagen in de bib of op kot (die soms meer op theekransjes dan studiedagen leken, maar, hoe dan ook, steeds hun volle nut hebben bewezen). Jullie maakten de levenswijsheid, “gedeelde smart is halve smart”, voor mij meer dan waar. Als laatste bedank ik Fabian, om zoveel toch wel kostbare vrije tijd aan mij en mijn thesis op te offeren. Ik bedank je niet alleen voor het nalezen van mijn volledige masterscriptie en daarbij een (uitstekende) advocaat van de duivel te spelen, maar eveneens om, zoals het “een echte man” betaamt, de laatste drie maanden alle kooktaken op jou te nemen. We aten nooit zo lekker! v Lijst Gebruikte Afkortingen ADVN Archief, Documentatie en Onderzoekscentrum voor het Vlaams-nationalisme AES Algemeen Enkelvoudig Stemrecht AVNJ Algemeen Vlaams-Nationaal Jeugdverbond AVKS Algemeen Katholiek Vlaams Studentenverbond AVV-VVK “Alles Voor Vlaanderen – Vlaanderen Voor Kristus” (leuze uit Vlaamse Beweging) BVOS Bond voor Vlaamse Oud-Soldaten CDA Critcal Discourse Analysis DMS Dietsche Meisjesscharen DeVlag Duits-Vlaamse Arbeidsgemeenschap JVOS Jeugd-afdeling van VOS SKVH Sekretariaat der Katholieke Vlaamsche Hoogstudenten Verdinaso Verbond van Dietsche Nationaal Solidaristen Verdrivo Verbond van Dinaso Vrouwen en Meisjes VAVV Vrijwillige Arbeidsdienst voor Vlaanderen VNV Vlaamsch-Nationaal Verbond VNVV Vlaamsch-Nationaal Vrouwenverbond VOS Verbond van Vlaamse Oud-strijders VVOS Vrouwenafdeling VOS WOI Eerste Wereldoorlog WOII Tweede Wereldoorlog vii Lijst van Afbeeldingen Figuur 0 “De massa” tijdens de Heilige Mis op de dertiende IJzerbedevaart (1932) (Voorblad) Figuur 1 19de IJzerbedevaart (1938) in het teken van gesneuveld officier en IJzersymbool Juul De Winde. Zijn kist wordt bijgezet in de crypte van de IJzertoren. iv Figuur 2 Ontwerp Heldenhuldezerk door Joe English 79 Figuur 3 Zegel ontworpen door Joe English voor het SKVH (1916). De “fiere soldaat” staat met zijn rechtervoet op een Duitse soldaat en met zijn linkervoet op een Medusa-figuur. 110 Figuur 4 “Onze Lieve Vrouw van den IJzer”, schilderij van Joe English 122 Figuur 5 “De Gebroeders Van Raemdonck” – Pentekening van Joe English 124 Figuur 6 ‘Renaat De Rudder, doodelijk gewond’ penteeking van Joe English 125 Figuur 7 Renaat De Rudder “Reine Ridder Van den IJzer” (tekening 1931) 127 Figuur 8 “Plakbrief” twaalfde IJzerbedevaart 23/8/1931 128 Figuur 9 “Ridder, Dood en Duivel” Gravure door Albrecht Dürer (1513) 140 Figuur 10 “Onze Bondskleedij” Het uniform van het VNVV staat tijdens de jaren ’30 maandelijks op de achterflap van hun tijdschrift Nele geprint. 192 Figuur 11 Jongens van het AVNJ vormen een erehaag naast het Heldenhuldekruis tijdens de bloemenhulde. 193 Figuur 12 Optocht naar het graf van Joe English op de eerste IJzerbedevaart te Steenstrate (1920) 206 Figuur 13 Oorspronkelijk bijschrift: “Vlaamsche Meisjes brengen een schat van bloemen in de Krypte, om de kisten onder de bloemen te begraven.” (Veertiende IJzerbedevaart (1933)) 207 Figuur 14 Oorspronkelijk bijschrift: “Aan het Engelsch gedenkteeken te Ieper werd, namens het Bedevaartcomité, een krans neergelegd.” (Zeventiende IJzerbedevaart (1936)) 208 Figuur 15 Oorspronkelijk bijschrift: “Het vredesdéfilé der V.O.S. Zes trossen vaandels, een (sic.) vooraan elke frontdivisie…” (Tiende IJzerbedevaart (1929)) 209 Figuur 16 Oorspronkelijk bijschrift: “De leden van het Bedevaartkomiteit stappen vooraan in het défilé voor Vlaanderen en den Vrede” (Tiende IJzerbedevaart (1929)) 210 Figuur 17 DMS-leidster Jetje Claessens inspecteert de DMS-meisjes voor de bloemenhulde op de 24ste IJzerbedevaart. 212 Figuur 18 Het NSJV stapt over de IJzerbrug op de 24ste IJzerbedevaart. 213 Figuur 19 Turners van Ganda tijdens “de optocht naar het IJzerveld” op de achtste IJzerbedevaart (1927) 214 Figuur 20 Oorspronkelijk bijschrift: “Het 3-manschap van den IJzer gehuldigd” (Zestiende IJzerbedevaart (1935)) 215 Figuur 21 Oorspronkelijk bijschrift: “…en het wordt doodstil wanneer de priester de H. Hostie verheft.” (Twaalfde IJzerbedevaart (1931)) 216 Figuur 22 Oorspronkelijk bijschrift: “De nederdaling in het graf. Vrome handen brengen Lt. De Winde naar de hem voorbereide grafkamer.” (Achttiende IJzerbedevaart (1937)) 216 ix Figuur 23 Toespraak door Frans Daels, Oscar Dambre en Dr. Moller op de zeventiende IJzerbedevaart. 218 Figuur 24 Oorspronkelijk bijschrift: “Einde April 1929 brachten pers, komiteitsleden, Juriy en teknische raad, andermaal een bezoek aan de werken.” 222 Figuur 25 “Jury en teknische raad hechten hun volle goedkeuring aan de uitgevoerde plannen.” 222 Figuur 26 “Moeder De Rudder”, “oorlogsweesje’ Goddelieve English en “de gezusters Van Raemdonck” steken de eerste paal van de IJzertoren in op de zevende IJzerbedevaart (1926) 223 Figuur 27 “Mevrouw Daels” metselt de laatste steen en een “geschonden” heldenhuldezerkjes in. 224 x Inhoudstafel Inleiding ........................................................................................................................................... 1 Vraagstelling ................................................................................................................................................... 2 Afbakening van het onderzoek: de IJzerbedevaarten (1920-1944) ......................................................... 3 Wetenschappelijke relevantie van het onderzoek .................................................................................... 4 Status Quaestionis: Het zichtbaar maken van “de” Vlaams-nationalistische vrouw .................. 5 Hoofdstuk 1 Theoretisch kader ............................................................................................................ 9 1.1 Gender en nationalisme ..................................................................................................................... 9 1.1.1 Gender ..................................................................................................................................... 9 1.1.2 Naties en nationalisme ....................................................................................................... 14 1.1.3 Gender en de natie als “performance” ............................................................................ 18 1.1.4 Besluit.................................................................................................................................... 22 1.2 Nationalisme en collectief geheugen/herinnering ..................................................................... 22 1.2.1 Collectief geheugen............................................................................................................. 23 1.2.2 Collectieve herinnering: “Performances of memory” .................................................. 24 1.2.3 Besluit.................................................................................................................................... 27 Hoofdstuk 2 Bronnen en methodologie ...........................................................................................