PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen The following full text is a publisher's version. For additional information about this publication click this link. http://hdl.handle.net/2066/62007 Please be advised that this information was generated on 2018-07-08 and may be subject to change. CALS CALS Koopman in verwachtingen – EEN PROEVE OP HET GEBIED VAN DE LETTEREN Proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Radboud Universiteit Nijmegen op gezag van de Rector Magnificus prof.dr.C.W.P.M.Blom, volgens besluit van het College van Decanen in het openbaar te verdedigen op donderdag december des namiddags om .uur precies door Paulus Franciscus van der Steen geboren op augustus te Oss Promotor:prof.dr.J.Bosmans Manuscriptcommissie:prof.dr.C.C.van Baalen (voorzitter) prof.dr.J.Th.J.van den Berg (Rijksuniversiteit Leiden/Universiteit Maastricht) dr.H.de Liagre Böhl (Universiteit van Amsterdam) Dit boek werd mede mogelijk gemaakt door steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten. Uitgeverij Balans Copyright © Paul van der Steen Ontwerp omslag: Marjo Starink Zetwerk en typografie: Jos Bruystens Foto omslag: Dick Coersen/ANP Druk: Drukkerij Wilco, Amersfoort Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher. INHOUD VERANTWOORDING – EEN LEVEN ALS EEN GRAAF – KIND EN ADOLESCENT – – ‘Spanjaarden’uit het Heuvelland – Oogappel en zorgenkind – Herrieschopper en prijswinnaar – Voorbereiding op het priesterideaal – De nimmer versagende patrouilleleider – DE KLEINE REPUBLIEK EN HET KONINKRIJK GODS – SEMINARIST – – De heeren filosofen – Vlucht voor de toog – KOLDEREN, KLOOIEN EN INGESPANNEN WERKEN – RECHTENSTUDENT – – De Gong – Corps en clubs – Ontkenning van rechtvaardigheid en rede – IN WAARLIJK NATIONALEN GEEST – VADERLANDER – – We leven in een grooten tijd – Achter de tralies – Geestdrift en offerzin – Verzet – Donkere dagen – ZWOEGEN VOOR EEN BETERE TOEKOMST – LOKAAL POLITICUS – – Rechercheur Cals – Kapitein Cals – Noodfractievoorzitter in de noodgemeenteraad – Doorbraak of niet? – Onze kinderen geheel in handen van principieelen Katholieken – Advocaat en rechter tegelijk – SNUFFELEN AAN HET HAAGSE WERELDJE – TWEEDE-KAMERLID – – Jongste bediende – Op de bres voor de eerbaarheid en het mannelijk gezag – Terug in de Mijnstreek – Advocaat in naam – NIET DE SECRETARESSEVAN DE MINISTER – STAATSSECRETARIS – – Een ernstig geval van staatssecretaritis – Een jong beleidsterrein – Virtueel minister – Culturele defensie – Literaire zedenmeester – De introductie van een toverspiegel – Geheim kroonprinsje – NOOIT OM WERK VERLEGEN – MINISTER – – Niet doen,jongen – De geestelijke zijde van de nationale zaak – Een benoeming met liefde en overtuiging – Twee verhuizingen – Een bom onder rooms-rood – In tijden van nood... – Uit de berg van problemen – Een bleke,uitgehongerde schim – Een mammouth uit een sprookjesboek – Een honderd jaar oude belofte ingelost – ReCALSitrante studenten en Kamerleden – Krassen met een nieuwe griffel op een schone lei – De broedhen en het nest – DEZE LANGZAAMHEID PAST GROTE ZAKEN – MINISTER – – Een formatie van dagen – Hulp van hopman Höppener – Een nieuwe ploeg – Defensie voorbij – Een mierennest in het gelid – Radeloos van alle raden – Stervend minister – THORBECKE DER ONDERWIJSWETGEVING – MINISTER – – Gebrek aan katholieke acteurs – Twee rechterhanden – Een magistraal rookgordijn – Een kabinet is geen duiventil – Notoir een zwakke figuur – Een bijna-oorlog en een burgeroorlog – Bij de neus genomen – De Mammoet betreedt de arena – In het aangezicht van de dood – De schildpadwet – We zijn er – Kroonprins zonder partij – De Mammoet op herhaling – Een overwinning van het gezond verstand – Uitgeput,oververmoeid en overspannen – GEEN ENKELE RUPS BEKOMMERT ZICH OM DE BOOM – TWEEDE-KAMERLID – – Een nieuw bestaan – Wat is dit toch voor een club? – Debuut van een dictatoriale dwerg – Het kruit onder het kabinet-Marijnen – EEN PREMIER, PRINSESSEN EN PROVO’S – MINISTER-PRESIDENT – – Een vliegende formateur – Halma en hoog spel – Een ploeg van sterke mannen – Een beetje museumachtig – Baas op Algemene Zaken en voorzitter van de ministerraad – Als het maar geen Duitser is – Beter dan een republiek onder De Quay of Luns – Suur en soet van het huwelijk – Nog meer Oranje – De bullepees ter discussie – DE NACHT VAN CALS – MINISTER-PRESIDENT – – De lamentabelste begroting aller tijden – Geen patent-geneesmiddel – Tussen droom en werkelijkheid – Een nachtelijke botsing met schade – Voorspel – Vertrouwen als absolute voorwaarde – Wie flauw valt,valle flauw – ALS HET CALS VERDRONKEN IS...– MINISTER VAN STAAT – – De orde van de dag – Sympathieke gestes – Demissionair premier – Afscheid van Algemene Zaken – Duurzaam ministerschap – Luieren,studeren en rondkijken – Radicaal – Wijze man – Aanpassingen in een overgangstijd – EXPOliticus – Onvoorstelbare toestanden – Op zoek naar vastigheid – Chant des adieux – SLOTWOORD – DANKWOORD – LIJST MET AFKORTINGEN – NOTEN – BRONNEN EN LITERATUUR – PERSONENREGISTER – SUMMARY – CURRICULUM VITAE – VERANTWOORDING ‘Als u later uw memoires schrijft, hoe zou u dan het hoofdstuk beginnen dat de nacht van op oktober beschrijft?’, dat vroeg Vrij Nederland- journalist Joop van Tijn eind aan Jo Cals. Met de nacht van op oktober bedoelde hij dé nacht, de Nacht van Schmelzer. De geïnterviewde ontweek de vraag en zei dat het verstandig was je memoires niet te vroeg te schrijven. ‘De ouderdom en de wijsheid maken je wat milder, denk ik.’ Behalve de vrees meegesleurd te worden door zijn eigen emoties speelde bij Cals de onzekerheid. Na ruim twintig jaar politiek als gemeenteraads- lid, Tweede-Kamerlid, staatssecretaris, minister en minister-president had hij stof te over voor memoires, maar zo’n terugblik schrijft een mens aan het eind van zijn loopbaan.Eind kon de -jarige Cals nog onmo- gelijk inschatten of de Nacht een punt of een komma in zijn carrière was. Vijf jaar later was de tijd wel rijp voor memoires.Geveld door een agres- sieve kanker met de zekerheid dat de dood naderde, probeerde Cals de balans van zijn leven op te maken.Op geluidsbanden sprak hij herinnerin- gen in, die als basismateriaal voor een boek moesten dienen.Ver kwam hij niet, de patiënt werd al snel te ziek om er nog mee door te gaan. Waar de opnames zijn gebleven,is onduidelijk. Ruim dertig jaar later ligt er nu een biografie van Cals, geschreven door een buitenstaander.Het boek is geen neerslag van jarenlange bewondering of fascinatie voor de man.Uit persoonlijke herinneringen kon ik niet put- ten. Ik was twee jaar, toen de hoofdpersoon in overleed. Zijn figuur begon pas een beetje voor me te leven,toen ik in het najaar van als stu- dent van de Tilburgse Academie voor de Journalistiek stage liep op de par- lementaire redactie van NRC Handelsblad.De media maakten destijds flink werk van de herdenking van vijfentwintig jaar Nacht van Schmelzer. Met mijn tijdelijke collega’s bezocht ik het door Martin van Amerongen geschreven en door het Nationale Toneel uitgevoerde stuk De Nacht van Schmelzer.Acteur Hans Ligtvoet zette een vermakelijke,zij het wat karika- turale Cals neer.Ik kon toen nog niet vermoeden dat ik ooit jaren met deze figuur bezig zou zijn. Het idee daarvoor ontstond pas na een studie politicologie en een aantal jaren in de journalistiek. Het leek me aardig om eens de uiterste grenzen van een dagbladpagina en een week of wat researchen te overschrijden. Het korte-baanwerk op de krant moest te combineren zijn met een lange- baantocht in mijn vrije uren. De plannen voor het schrijven van een biografie waren er eerder dan de hoofdpersoon.Na het lezen van Lambert Giebels’Beel.Van vazal tot onder- koning begon ik te denken over het maken van een levensbeschrijving van een Nederlandse politicus. Al vrij snel kwam ik uit bij de figuur Jo Cals. Zoals journalist Jan Rogier schreef in zijn portret ‘Staatsman tussen wal en schip’:‘Als er in het vlakke land van de Nederlandse naoorlogse politiek één dramatis persona zou moeten worden aangewezen,dan komt daarvoor wel in de eerste plaats mr. J.M.L.Th. Cals in aanmerking.’ ’s Mans verdiensten rechtvaardigden een biografie, zijn uitgesproken persoonlijkheid en dra- matisch geknakte carrière maakten hem in mijn ogen tot een ideale ‘held’. Met andere woorden: als met een betrekkelijke droogstoppel als oud-pre- mier Beel als hoofdpersoon een lezenswaardig boek kon worden gemaakt, moest dat met een vurig baasje als Cals zeker kunnen lukken. Levensbeschrijvingen als deze worden in de regel ‘politieke biografie’ ge- noemd. Die aanduiding deugt niet. Dit is een biografie van een politicus. Zomin als elk portret van een schrijver een literaire biografie is,zo hoeft bij een politicus ook geen sprake te zijn van een politieke biografie. Het bij- voeglijk naamwoord heeft betrekking op het boek en niet op de hoofdper- soon.Een politieke biografie van een schrijver is denkbaar,net als een lite- raire van een politicus. De term ‘politieke biografie’suggereert bovendien dat de levensbeschrij- ving uitsluitend iemands politieke loopbaan belicht. Dat is uitdrukkelijk niet mijn bedoeling geweest. De tijd voor Cals’ entree