Prace Instytutu Archeologii Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie 07 ARCHAEOLOGICA HEREDITAS Grodziska Warmii i Mazur 2. Nowe badania i interpretacje pod redakcją Zbigniewa Kobylińskiego Warszawa 2016 Archaeologica Hereditas Prace Instytutu Archeologii UKSW Komitet redakcyjny: redaktor serii: Zbigniew Kobyliński Członkowie Komitetu: tadeusz Gołgowski, Jacek Lech, Przemysław Urbańczyk Sekretarz: Magdalena Żurek Adres redakcji: ul. Wóycickiego 1/3, bud. 23, 01-938 Warszawa tel. +48 22 569 68 17, e-mail: [email protected] www.archeologia.uksw.edu.pl redakcja: Zbigniew Kobyliński Korekty: Zbigniew Kobyliński Skład: Bartłomiej Gruszka Projekt okładki: Katja Niklas i Ula Zalejska-Smoleń Linguisic consultaion: Louis daniel Nebelsick rycina na okładce: grodzisko w rygarbach, gm. Sępopol (fot. Jacek radkowski) Publikacja recenzowana do druku przez dr. Wojciecha Brzezińskiego © Copyright by Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa ISBN 978-83-946496-1-6 ISSN 2451-0521 Wydawnictwo: Fundacja res Publica Muliethnica ul. Cypryjska 44 02-761 Warszawa htp://res-publica-muliethnica.pl/ tom wydany z funduszy projektu badawczego Narodowego Programu rozwoju Humanistyki Katalog grodzisk Warmii i Mazur. Część I: Pomezania, Pogezania i Warmia SPIS TREŚCI 5 Wprowadzenie 173 Joanna Kałużna-Czaplińska, Paulina * Gątarek, Angelina rosiak, Urszula Kobylińska i Zbigniew Kobyliński 7 Marcin Engel i Cezary Sobczak Zawartość kwasów tłuszczowych w ceramice Grodziska jaćwieskie w świetle najnowszych pochodzącej z pradziejowych i średniowiecz- badań interdyscyplinarnych nych grodzisk z zachodniej części ziem pru- skich 27 Arkadiusz Koperkiewicz Wczesnośredniowieczny zespół osadniczy 211 Maria Lityńska-Zając i Magdalena Olsztyn – Las Miejski Moskal-del Hoyo Wyniki badań archeobotanicznych grodzisk 49 Felix Biermann, Christofer Herrmann z zachodniej części województwa warmińsko- i Arkadiusz Koperkiewicz -mazurskiego Alt Wartenburg / Barczewko na Warmii. Początki miasta średniowiecznego 231 tomasz Stępnik i jego fortyikacje Analiza dendrologiczna prób drewna i węgli drzewnych z grodzisk zachodniej części 71 robert Klimek województwa warmińsko-mazurskiego Grodziska w Baranówce, gm. Frombork w świetle mitów, źródeł pisanych 247 Zbigniew Kobyliński, Jerzy i badań archiwalnych Nitychoruk, Kamil rabiega, Magdalena rutyna, dariusz Wach, 79 Andrzej Pydyn Fabian Welc, Jacek Wysocki, Wyniki archeologicznych prospekcji Katarzyna Zeman-Wiśniewska podwodnych w jeziorach Pojezierza Iławskiego i Magdalena Żurek w latach 2013-2014 Falsyikacja domniemanych grodzisk w powie- cie iławskim i ostródzkim * 295 Jacek radkowski i Jacek Wysocki 93 Zbigniew Kobyliński Wstęp do problematyki gródków stożkowa- Projekt Narodowego Programu Rozwoju tych z terenu średniowiecznego państwa za- Humanistyki Katalog grodzisk Warmii i Mazur. konu krzyżackiego, znajdujących się na obsza- Część I: Pomezania, Pogezania i Warmia: rze województwa warmińsko-mazurskiego realizacja w latach 2012-2016 * 113 Maciej J. Bojanowski, Urszula Czarniecka, Arkadiusz Gąsiński, Petras 387 Noty o autorach Jokubauskas, Urszula Kobylińska, Zbigniew Kobyliński i Łukasz Kruszewski Petrograia ceramiki pradziejowej i średniowiecznej z grodzisk zachodniej części ziem pruskich ARCHAEOLOGICA HEREDITAS 7 Zbigniew Kobyliński, Jerzy Nitychoruk, Kamil rabiega, Magdalena rutyna, dariusz Wach, Fabian Welc, Jacek Wysocki, Katarzyna Zeman-Wiśniewska i Magdalena Żurek Falsyikacja domniemanych pradziejowych i średniowiecznych grodzisk w powiecie iławskim i ostródzkim W momencie podejmowania prac nad tworzeniem katalo- jących dotąd w literaturze i archiwach konserwatorskich1 gu grodzisk Warmii i Mazur zdawano sobie sprawę z faktu, obiektów w rzeczywistości nie jest (przynajmniej obecnie) że informacje o grodziskach na tym terenie będą miały grodziskami, co może świadczyć o niedoskonałości warsz- zróżnicowaną wartość i wiarygodność. Postanowiono jed- tatu naukowego archeologów, zarówno dawniejszych jak nak dokonać sprawdzenia i weryikacji wszystkich obiek- i współczesnych, ale także może być świadectwem postę- tów, określonych kiedykolwiek jako grodziska w literatu- pującego procesu niszczenia dziedzictwa archeologiczne- rze archeologicznej, jak również sprawdzenia wszystkich go na skutek przyczyn naturalnych wynikających z upływu miejsc, których formy terenowe lub toponimy (zwłaszcza czasu, jak i z braku świadomości społeczeństwa i niedo- występujące w niemieckich materiałach kartograicznych) skonałości metod ochrony konserwatorskiej. mogły sugerować obecność grodzisk. Grodziska, których Niniejszy artykuł zawiera informacje na temat wszyst- charakter zdawał się być oczywisty, czy to z powodu szcze- kich obiektów badanych w ramach realizacji projektu gólnej formy terenowej, czy też wyników wcześniejszych NPrH Katalog grodzisk Warmii i Mazur. Część I: Pome- badań, w większości zostały przez służbę konserwatorską zania, Pogezania i Warmia w latach 2012-2016, które na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat wpisane do okazały się nie być grodziskami2. W większości przypad- rejestru zabytków woj. warmińsko-mazurskiego. Pozo- ków weryikacja obejmowała przede wszystkim wiercenia stała jednak duża grupa obiektów znanych z niemieckich geologiczne i szczegółowe, niekiedy kilkukrotne, badania zapisów archiwalnych, ze wzmianek w literaturze, a tak- powierzchniowe. W przypadkach, gdy ten pierwszy etap że z toponimów, które nie zostały sprawdzone w sposób prac nie dawał jasności, co do istnienia grodziska, pro- dostateczny (lub nawet żaden), nie miały dokładnej loka- wadzono badania wykopaliskowe o charakterze sonda- lizacji lub były kwaliikowane jako grodziska na podstawie żowym lub otwierano wykopy archeologiczne o większej niejasnych przesłanek. Wreszcie, część obiektów, które powierzchni. były znane z wymienionych wcześniej źródeł, mogła zo- stać przekształcona lub zniszczona, przeważnie na skutek ignorancji i braku świadomości. Podjęto zatem trud spraw- Powiat iławski dzenia wszystkich informacji o obiektach kwaliikowanych Gmina Kisielice jako grodziska, nawet najbardziej wątpliwych i pochodzą- cych niekiedy nawet od osób mających bardzo mgliste 1. Limża, gm. Kisielice – park; nie uwzględniono pojęcie o źródłach archeologicznych. W wyniku tych prac w AZP (obszar AZP 27-49) nie tylko zostały znalezione i przebadane nieznane wcze- Położenie stanowiska: Park podworski, na południe śniej grodziska, a część znanych wcześniej została zwery- od pałacu. fikowana i rozpoznana w sposób pozwalający służbom Przyczyna podjęcia badań: Stanowisko wymienione zo- konserwatorskim na podejmowanie ochronnych działań stało w literaturze przedwojennej3, a następnie wizytowa- administracyjnych, ale także w przypadku znacznej części ne przez M. Hatkę w roku 1968, jednakże nie uwzględnio- obiektów zdołano rozwiać wątpliwości co do ich charak- teru i zdyskwaliikować je jednoznacznie jako nie będące 1 Wykorzystano zarówno archiwa Wojewódzkiego Urzędu Ochrony zabytkami archeologicznymi, co także wyjaśnia sytuację Zabytków w Olsztynie i Elblągu oraz Muzeum Warmii i Mazur (kwe- i ułatwia pracę służbom konserwatorskim, ale także wspo- rendę przeprowadzili dr Mirosław Marcinkowski, dr Jacek Wysocki, maga potencjalne działania naukowe, pozwalając oprzeć mgr Bartłomiej Klęczar i mgr Magdalena rutyna), jak i znajdujące się prace badawcze na pewnych i sprawdzonych źródłach, w Berlinie archiwa dawnego Prussia Museum z Królewca (kwerendę dzięki czemu opracowania naukowe stają się bardziej w Museum für Vor- und Frühgeschichte w Berlinie przeprowadził dr Seweryn Szczepański). wiarygodne i bliższe prawidłowej rekonstrukcji procesów 2 Mapy położenia miejsc poddanych weryikacji opracował dr rafał historycznych i zjawisk społecznych z nimi związanych. re- Solecki. alizacja projektu wykazała, że wiele spośród funkcjonu- 3 Łęga 1930: 558. ARCHAEOLOGICA HEREDITAS 7 247-293 Zbigniew Kobyliński i inni ne o wymiarach: południe-północ 70 m, wschód-zachód 60 m (0,42 ha), posiada majdan lekko wklęsły. Wały gro- dziska zupełnie rozorane – prawie nie istnieją. Od strony północnej, południowej i wschodniej łagodne zbocza, od strony zachodniej brak pogłębienia” (ryc. 1). Badania geologiczne: Badany fragment wysoczyzny polodowcowej (97,5 m n.p.m.) ograniczony jest od połu- dniowego wschodu głębokim rozcięciem erozyjnym, a od południowego zachodu doliną rzeki Gardęga lub Gardeja (84,4 m n.p.m.). Badany obszar jest fragmentem wyso- czyzny rozciętej od południa przez głęboki wąwóz z od- wodnieniem. Wysoczyznę budują piasek gliniasty barwy rdzawej z niewielkimi głazikami i niżej leżąca glina zwa- łowa, piaszczysto–ilasta, brązowa z dużą ilością korzeni z licznymi wytrąceniami węglanu wapnia. Przypowierzch- niową warstwę do 0,20 m tworzy gleba piaszczysta z dużą ilością organiki, strukturami korzeniowymi, drobnymi fragmentami cegieł. Liczne fragmenty cegieł odnotowano również na powierzchni gruntu, zwłaszcza w pobliżu za- Ryc. 1. Limża, gm. Kisielice – domniemane grodzisko (Archiwum WUOZ w Olsztynie) Fig. 1. Limża, community of Kisielice – the alleged stronghold (Archive of the Provincial Oice for Protection of Historical Monuments in Olsztyn) no go w wynikach badań AZP przeprowadzonych w 1983 r. budowań. Źródłem cegieł są pobliskie budynki, które po Według informacji podanych przez M. Hatkę: „domnie- części są zrujnowane, po części uszkodzone. Nie stwier- mane grodzisko wczesnośredniowieczne, wyżynne, poło- dzono dowodów obecności starszych osadów przemiesz- żone jest w parku majątku, około 250 m na południe od czonych przez człowieka. pałacu, na pagórku tuż po wschodniej