Z dziejów powiatu szydłowieckiego pod redakcją Marka Przeniosły Szydłowiec 2009 „Z dziejów powiatu szydłowieckiego” Materiały z sesji popularnonaukowej poświęconej dziejom ziemi szydłowieckiej zorganizowanej w 200-lecie powołania powiatu szydłowieckiego. Redakcja naukowa prof. dr hab. Marek Przeniosło Koordynator projektu - Włodzimierz Kurzępa Szydłowiec 2009 Publikacja wydana na zlecenie POWIATU SZYDŁOWIECKIEGO Wydawca: PANZET 25-390 Kielce, ul. Dymińska 38 e-mail: [email protected] www.panzet.com.pl ISBN 978-83-61240-84-6 Przygotowanie, druk i oprawa Drukarnia PANZET Oddaję do rąk Czytelników sprawozdanie z sesji popularnonaukowej zorganizowanej w 200-ną rocznicę powstania Powiatu Szydłowieckiego. Na kartach naukowych referatów zobrazowano usystematyzowane dzieje i przemiany administracyjne naszego Powiatu, który powstał w epoce Księstwa Warszawskiego , a we współczesnej formie został restytuowany w 1999 roku. Jako gospodarzowi Powiatu szczególnie zależy mi na umacnianiu więzi społecznych, gospodarczych i kulturalnych, łączących wszystkich mieszkańców naszych gmin. Dlatego ogromne znaczenie ma bieżąca współpraca, a także pielęgnowanie tradycji historycznej i kulturowej Ziemi Szydłowieckiej. Starosta Szydłowiecki Włodzimierz Górlicki Wstęp Ziemia szydłowiecka posiada bogatą historię, nic więc dziwnego, że przeszłość tego obszaru budzi zainteresowanie zarówno profesjonalnych badaczy z ośrodków akade- mickich jak i tych mieszkańców regionu, którzy czynne poznawanie dziejów swojej małej ojczyzny traktują jako życiową pasję. Większość istniejących publikacji dotyczą- cych interesującego nas terenu traktuje o przeszłości miasta Szydłowca, w skromniej- szym natomiast zakresie ziemi szydłowieckiej. Niniejszy zbiór przynajmniej częściowo zmniejsza te dysproporcje. Wszystkie teksty dotyczą obszaru obecnego powiatu szy- dłowieckiego. Publikowane materiały są referatami przygotowanymi na potrzeby sesji popularnonaukowej, której organizacja planowana jest na koniec 2009 roku. Impulsem do podjęcia prac nad przygotowaniem publikacji i zorganizowaniem konfe- rencji była zbliżająca się „okrągła” dwusetna rocznica utworzenia powiatu szydłowiec- kiego. Na mocy dekretu króla saskiego i księcia warszawskiego Fryderyka Augusta z 7 kwietnia 80 r. Szydłowiec stał się po raz pierwszy stolicą powiatu. Wprawdzie w ciągu 200 lat od tej daty nie zawsze tą stolicą pozostawał (szczegółowo mówi o tym jeden z tekstów zamieszczonych w niniejszym zbiorze), jednak aspiracje miasta do od- grywania roli centrum nie tylko dla najbliższych okolic nie budzą wątpliwości2. Rów- nież poszczególne mniejsze miejscowości w regionie (niektóre z nich same posiadają bogatą przeszłość) na przestrzeni dwóch minionych wieków właśnie w Szydłowcu Krokiem w tym kierunku jest także wydana właśnie praca Danuty Słomińskiej-Paprockiej, Powiat szydłowiec- ki w województwie mazowieckim, Szydłowiec 2009. 2 Świadczą o tym chociażby próby utworzenia powiatu szydłowieckiego w początkach II Rzeczypospolitej. Wprawdzie władze odrodzonego państwa polskiego nie zdecydowały się na utworzenie takiego powiatu, w Szydłowcu dość długo jednak z tą decyzją nie pogodzono się, zabiegi by zmienić istniejącą sytuację podej- mowano jeszcze w 922 i 923 r. widziały dla siebie ośrodek pełniący rolę lokalnej stolicy. Nawet jeżeli nie wiązało się to z usytuowaniem tu w danym momencie powiatowych władz administracyjnych, to działo się tak niejednokrotnie chociażby w sferze gospodarczej, oświatowej czy kul- turalnej. Atrakcyjność historii powiatu szydłowieckiego (ziemi szydłowieckiej) w pewnym stopniu wynika z jego różnorodności. Jest to obszar, na którym znajdujemy tereny typowo rolnicze, także jednak rejony obfitujące w surowce naturalne. Występowanie tych drugich sprzyjało rozwojowi przemysłu. Ziemia szydłowiecka to obszar, który był bezpośrednim świadkiem ważnych wydarzeń z dziejów Polski. Tak było chociażby w XIX wieku w przypadku powstania listopadowego i powstania styczniowego, czy też w czasie wojny obronnej we wrześniu 99 r. Z ziemią szydłowiecką związanych było wiele wybitnych osobistości. Ich dokonania niejednokrotnie wykraczały poza region, w niektórych wypadkach miały one znaczenie ogólnokrajowe. O niektórych z tych osób liczne informacje znaleźć można w treści poszczególnych artykułów za- mieszczonych w publikacji. Wydanie niniejszej pracy możliwe było dzięki inicjatywie i zaangażowaniu finan- sowemu Starostwa Powiatowego w Szydłowcu. Aktywność terenowych struk- tur administracyjnych w podejmowaniu zabiegów mających na celu pozna- wanie przeszłości zarządzanego regionu jest zjawiskiem bardzo pozytywnym. Mieszkańcy mają prawo do takiej wiedzy, jest ona szczególnie nieodzowna w reali- zacji prawidłowego procesu edukacji historycznej młodego pokolenia. Poza tym po- znawanie własnej przeszłości sprzyja integracji miejscowego społeczeństwa, zbliża ich do siebie, uświadamia liczne ukształtowane przez wieki powiązania i zależności. W tym miejscu warto jeszcze dodać, że bogata i ciekawa przeszłość danego regionu może być poważnym atutem przy jego promowaniu na zewnątrz. Dzieje ziemi szydło- wieckiej niewątpliwie dają takie możliwości. W zbiorze znalazło się w sumie siedem tekstów. Autorami większości z nich są pra- cownicy Instytutu Historii Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego w Kielcach. Artykuły dotyczą różnych wątków z dziejów zie- mi szydłowieckiej począwszy od okresu średniowiecza aż po czasy nam współcze- sne. W treści poszczególnych tekstów znajdujemy szereg nowych ustaleń, piszący 3 Zakłady produkcyjne uruchamiane na interesującym nas terenie opierały się głównie na wydobywanych tu surowcach (rudzie żelaza, pokładach surowców skalnych), ale nie tylko. Rozwijały się i inne gałęzie, np. prze- mysł garbarski. Wydarzeniem mającym niewątpliwie wpływ na rozwój gospodarczy regionu było oddanie do użytku w 885 r. przebiegającej przez jego obszar linii kolejowej Dęblińsko-Dąbrowskiej. Wkrótce na interesującym nas terenie działania zaczął prowadzić oddział majora Henryka Dobrzańskiego. Wiosną 90 r. w odwecie Niemcy dokonali pacyfikacji kilku miejscowych wsi. 7 w wielu wypadkach sięgnęli do materiałów źródłowych wykorzystywanych do tej pory jedynie w niewielkim stopniu lub wręcz w ogóle nieznanych. Poszczególne publikacje ułożone zostały w kolejności chronologicznej. Całość roz- poczyna tekst przygotowany przez dra Piotra Kardysia, który zajął się dziejami rodu Odrowążów. Autor w szerszym zakresie uwzględnił ich obecność na interesującym nas obszarze. Specjalizująca się w badaniu dziejów okresu staropolskiego – prof. dr hab. Jadwiga Muszyńska opisała sytuację dóbr biskupstwa krakowskiego na tym ob- szarze, który obecnie wchodzi w skład powiatu szydłowieckiego. Artykuł wzbogacają dwa wartościowe aneksy źródłowe. Tego okresu dotyczy też tekst dra Jacka Piela- sa. Autor zajął się drobną własnością szlachecką. Mgr Tomasz Palacz przybliżył po- stać założyciela rezydencji wiejskiej w Orońsku Franciszka Ksawerego Christianiego. Ten duże zasługi miał dla ziemi szydłowieckiej, znany jest jednak przede wszyst- kim jako wybitny budowniczy, współtwórca nowoczesnego drogownictwa polskiego i autor licznych publikacji specjalistycznych z tego zakresu. Z kolei mgr Alojzy Oborny przedstawił sylwetkę malarza-pejzażysty Władysława Aleksandra Maleckiego. Naj- bardziej owocny okres w jego pracy artystycznej przypadał na lata sześćdziesiąte i sie- demdziesiąte XIX wieku. Obrazy z kolejnych lat, mimo że stały na wysokim poziomie artystycznym, zyskały mniejsze uznanie. W końcowym okresie życia Malecki przeby- wał na ziemi szydłowieckiej, co znalazło odbicie w tematyce niektórych jego obrazów (te tereny stały się obiektem jego zainteresowania już zresztą wcześniej). Prof. dr hab. Marek Przeniosło przeanalizował wyniki wyborów do różnego rodzaju ciał przedsta- wicielskich w okresie międzywojennym. W ich świetle (szczególnie wyborów parla- mentarnych) wyciągnął wnioski na temat preferencji politycznych mieszkańców ziemi szydłowieckiej. Zbiór zamyka tekst prof. dra hab. Grzegorza Miernika, który zajął się podziałami administracyjnymi na ziemi szydłowieckiej. Rozważania dotyczą dłuższe- go okresu chronologicznego, autor szczególnie akcentuje jednak interesujące go zagad- nienie w ostatnim półwieczu. Artykuł został wzbogacony kilkoma aneksami. Marek Przeniosło 7 Piotr Kardyś Kielce Fratres armorum et domus Odrovąsinae. Odrowążowie przez wieki - ze szczególnym uwzględnieniem terenów na północ od źródeł rzeki Kamiennej Podkreślana wielokrotnie w literaturze przedmiotu rola polityczna rodu Odrową- żów w okresie średniowiecza, ich znaczenie dla osadnictwa terenów na północ od górnego biegu rzeki Kamiennej oraz długie trwanie na przestrzeni dziejów skła- niają do podjęcia próby przedstawienia stanu badań i ewentualnej weryfikacji lub uszczegółowienia dawniejszych ustaleń. Pierwsze hipotezy zawdzięczamy Antonie- mu Małeckiemu, Franciszkowi Piekosińskiemu2 i Władysławowi Semkowiczowi. Jednak pierwszymi monograficznymi ujęciami były dopiero opracowanie Antoniego Rybarskiego i podstawowa do dzisiaj praca Karola Górskiego, która choć wyda- na w 928 r. w swojej zasadniczej części nie uległa dezaktualizacji. Jej uzupełnie- niem były informacje zawarte w pracy ks. Jana Wiśniewskiego, rozważania Karola Potkańskiego nad zagospodarowaniem Puszczy Radomskiej7, rozsiedleniem rodów A. Małecki, Studia heraldyczne, t. 2, Lwów 890, s. 302-30. 2 F. Piekosiński, Rycerstwo polskie wieków średnich, t. 3, Rycerstwo małopolskie w dobie piastowskiej (1200-1366), Kraków 90-902, s. 35. 3 W. Semkowicz, Uwagi metodyczno-krytyczne