Wrocławskie­Studia­Wschodnie 19 (2015) Wydawnictwo­Uniwersytetu­Wrocławskiego ROMAN DUDA Kazimierz­Bartel­(1882–1941) Piękna­ historia­ człowieka,­ który­ wyrastał­ w­ skrajnie­ niesprzyjających­ warunkach,­ale­siłą­swego­talentu­i­wytrwałości­zdołał­się­wybić,­a­doszedł- szy­w­odrodzonym­państwie­do­najwyższych­godności­akademickich­i­pań- stwowych,­stał­się­w­końcu­męczennikiem­sprawy­narodowej­i­jako­ostatni­ z­lwowskich­profesorów­zginął­od­niemieckiej­kuli­na­Wzgórzach­Wuleckich. Kazimierz­Bartel­urodził­się­3­marca­1882­roku­we­Lwowie­w­stosunkowo­ biednej,­wielodzietnej­rodzinie1.­Ojciec­Michał­był­maszynistą­kolejowym,­ a­matka­Amelia­(z­domu­Hadaczek)­prowadziła­dom,­w­którym­było­ośmio- ro­rodzeństwa.­Ojcowski­zawód­zapewniał­podstawy­egzystencji,­ale­praca­ maszynisty­wiązała­się­z­długimi­nieobecnościami­w­domu,­a­w­tej­sytuacji­ ostoją­musiała­być­matka.­Niewiele­wiemy­o­rodzicach­i­domowej­atmosfe- rze,­z­dalszych­jednak­losów­małego­Kazia­zdaje­się­wynikać,­że­nie­było­mu­ tam­lekko­i­niechętnie­potem­wspominał­swoje­dzieciństwo­i­młodość. Rodzina­ Bartlów­ z­ trudem­ wiązała­ koniec­ z­ końcem­ i­ Kazio­ młodość­ miał­trudną.­Początkowe­lata­swego­życia­spędził­w­Stryju,­dokąd­rodzina­ przeniosła­ się­ wtedy­ ze­ Lwowa.­ Tam­ mały­ Kazio­ uczęszczał­ do­ 4-letniej­ szkoły­ludowej,­a­po­jej­ukończeniu­rozpoczął­naukę­w­I­klasie­miejscowego­ gimnazjum.­Uczniem­był­niezłym,­ale­ojciec­poczuł­się­zmuszony­odebrać­ go­ z­ gimnazjum­ i­ wysłać­ do­ Lwowa­ na­ naukę­ rzemiosła­ do­ swego­ kolegi­ ślusarza.­Widział­w­tym­lepszą­perspektywę­życiową­dla­swego­syna,­a­przy­ tym­ pozbywał­ się­ kłopotu­ z­ jego­ utrzymaniem.­ Los­ się­ jednak­ do­ Kazia­ uśmiechnął,­a­powtórzy­się­to­jeszcze­parę­razy­w­jego­życiu.­Tak­się­miano- wicie­złożyło,­że­ów­kolega­ojca­był­jednocześnie­nauczycielem­praktyczne- go­ślusarstwa­w­miejscowej­szkole­przemysłowej,­a­dostrzegłszy­zdolności­ chłopca,­zapisał­go­do­tej­szkoły,­jednocześnie­zatrzymując­go­u­siebie­jako­ ucznia­w­swoim­warsztacie.­Zapewniało­to­Kaziowi­utrzymanie­i­możliwości­ 1 Istnieje­ obszerna­ biografia:­ S.­ Kalbarczyk,­ Kazimierz Bartel (1882–1941). Uczony w świetle polityki,­Warszawa­2015.­Zob.­także wspomnienia­jego­żony:­Pamiętnik Marii Bart- lowej,­„Zeszyty­Historyczne”­81,­Paryż­1987,­s.­34–65. Wrocławskie Studia Wschodnie 19, 2015 © for this edition by CNS WSW 19.indb 263 2016-09-19 12:26:11 264 Roman­Duda dalszego­uczenia­się,­a­że­jednocześnie­otwierało­trochę­lepszą­perspektywę­ zawodową­na­przyszłość­—­ojciec­się­nie­sprzeciwił.­ Przez­następne­lata­Kazimierz­łączył­pracę­i­naukę,­a­w­roku­1899­pomyśl- nie­ukończył­tę­szkołę­jako­wyzwolony­ślusarz.­W­wieku­17­lat­—­był­więc­ niemal­dorosły­—­posiadał­zawód,­zatem­mógł­pracować.­Pracę­znalazł­przy­ zakładaniu­telefonów­na­linii­kolejowej­Kraków–Wiedeń.­Mieszkał­w­bara- kach­i­pracował­nieraz­po­12­godzin­dziennie,­ale­to­zajęcie­go­nie­zadowalało­ i­ pierwsze­ zarobione­ pieniądze­ wydał­ na­ podręczniki­ szkolne.­ Nadal­ więc­ łączył­naukę­i­pracę,­samodzielnie­się­z­tych­podręczników­ucząc.­Okazał­się­ nadzwyczaj­wytrwały­i­w­roku­1901­zdał­eksternistyczną­maturę­w­szkole­ realnej­we­Lwowie,­tj.­w­szkole­średniej­o­profilu­bardziej­praktycznym­niż­ gimnazjum.­Zyskał­w­ten­sposób­austriacki­census,­dający­większe­upraw- nienia­ obywatelskie,­ a­ w­ szczególności­ dostęp­ do­ stanowisk­ urzędniczych­ w­służbie­rządowej.­Jednak­i­to­nie­zaspokoiło­jego­ambicji.­Z­godnym­podzi- wu­uporem­piął­się­dalej,­zapisał­się­bowiem­na­studia­na­Wydziale­Budowy­ Maszyn­w­Szkole­Politechnicznej­we­Lwowie.­Mieszkał­z­rodzicami,­którzy­ kilka­lat­wcześniej­przenieśli­się­z­powrotem­do­Lwowa,­ale­musiał­się­sam­ utrzymywać.­ Nadal­ nie­ mógł­ się­ więc­ poświęcić­ wyłącznie­ studiowaniu,­ musiał­bowiem­zarabiać­udzielaniem­korepetycji­i­płacić­rodzicom­za­miesz- kanie­oraz­wyżywienie.­ W­ czasie­ studiów­ ujawnił­ się­ jego­ nerw­ społeczny.­ Kazimierz­ działał­ w­ Bratniej­ Pomocy,­ gdzie­ zetknął­ się­ z­ wieloma­ znanymi­ później­ ludźmi,­ między­ innymi­ z­ Władysławem­ Sikorskim,­ podówczas­ również­ studentem­ Szkoły­Politechnicznej.­Na­III­roku­studiów­Kazimierz­zachorował­i­musiał­ wyjechać­na­leczenie­do­Domu­Akademickiego­w­Zakopanem.­Ta­przerwa­ wydłużyła­ mu­ studia­ o­ rok.­ Tę­ stratę­ zrekompensowało­ mu­ jednak­ inne,­ szczęśliwsze­ wydarzenie.­ Oto­ do­ Bratniaka­ zgłosiła­ się­ studentka­ Maria­ Rudkowska­ z­ prośbą­ o­ pomoc­ w­ przygotowaniu­ do­ egzaminu­ nauczyciel- skiego­ z­ matematyki­ i­ fizyki.­ Bratniak­ posłał­ Bartla.­ Pomoc­ okazała­ się­ skuteczna­i­Maria­zdała­pomyślnie­egzamin.­Młodzi­kontynuowali­zadzierz- gniętą­ w­ ten­ sposób­ znajomość,­ a­ następnie­ się­ zaręczyli.­ Dobra­ passa­ trwała­ i­ 13­ czerwca­ 1907­ roku­ Kazimierz­ Bartel­ zdał­ egzamin­ dyplomo- wy­w­Szkole­Politechnicznej,­uzyskując­z­wyróżnieniem­dyplom­inżyniera­ mechanika.­Oboje­byli­dorośli­i­samodzielni,­z­dyplomami­studiów­wyższych,­ 6­ lipca­ 1907­ roku­ Maria­ i­ Kazimierz­ się­ pobrali­ i­ zamieszkali­ samodziel- nie.­Małżeństwo­okazało­się­szczęśliwe,­ale­bezdzietne­i­po­latach­państwo­ Bartlowie­adoptowali­dziewczynkę. Póki­ Kazimierz­ Bartel­ studiował,­ odraczano­ mu­ służbę­ wojskową,­ ale­ kiedy­studia­ukończył­—­wojsko­upomniało­się­o­swoje­prawa.­Jako­człowiek­ z­cenzusem­mógł­Kazimierz­wybrać­jednoroczną­służbę­wojskową,­z­póź- niejszymi­szansami­na­awans­do­stopnia­oficerskiego.­Wiązało­się­to­jednak­ Wrocławskie Studia Wschodnie 19, 2015 © for this edition by CNS WSW 19.indb 264 2016-09-19 12:26:11 Kazimierz­Bartel­(1882–1941)­ 265 ze­stratą­roku,­na­co­trudno­mu­było­się­zgodzić,­a­nadto­nie­pociągała­go­ służba­w­austriackim­wojsku.­Z­pomocą­przyszedł­mu­lekarz­dr­Bronisław­ Longchamps­de­Bérier­(ojciec­późniejszego­profesora­i­rektora­Uniwersytetu­ Jana­Kazimierza,­rozstrzelanego­na­Wzgórzach­Wuleckich).­Kazimierz­został­ uznany­za­mindertauglich­(niepełnosprawny).­Musiał­zrzec­się­prawa­do­jed- norocznej­służby,­a­w­zamian­został­zobowiązany­do­trzykrotnego­odbycia­ dwutygodniowych­ćwiczeń,­w­odstępach­dwuletnich.­ Jeszcze­ w­ czasie­ studiów­ Kazimierz­ zwrócił­ na­ siebie­ uwagę­ prof.­ Mieczysława­ Łazarskiego­ (1853–1930),­ podówczas­ kierownika­ Katedry­ Geometrii­ Wykreślnej­ w­ Szkole­ Politechnicznej­ i­ po­ uzyskaniu­ dyplomu­ został­jego­asystentem.­Jednocześnie­razem­z­żoną­podjął­pracę­nauczycielską­ w­gimnazjum­Olgi­Filippi,­a­że­przez­lata­był­zaprawiony­w­łączeniu­pracy­ z­nauką,­zapisał­się­jeszcze­na­III­rok­studiów­matematycznych­(takie­prawo­ dał­mu­dyplom­Szkoły­Politechnicznej)­na­Uniwersytecie­Lwowskim.­Studia­ te­ukończył,­miał­więc­za­sobą­także­wyższe­studia­matematyczne,­ale­dalszą­ jego­ drogę­ życiową­ wytyczyła­ asystentura­ u­ prof.­ Łazarskiego:­ Kazimierz­ Bartel­pozostał­wierny­geometrii­wykreślnej­i­do­końca­życia­był­związany­ ze­Szkołą­Politechniczną­(później­przemianowaną­na­Politechnikę­Lwowską).­ W­1909­roku­Kazimierz­Bartel­otrzymał­państwowe­stypendium­na­studia­ uzupełniające­ za­ granicą­ i­ młodzi­ wyjechali­ na­ rok­ do­ Monachium,­ gdzie­ Kazimierz­ studiował­ historię­ sztuki­ u­ prof.­ Doehlemanna,­ zostając­ nawet­ jego­asystentem­prywatnym­(Privatassistent).­Świadczyło­to­o­uznaniu,­jakie­ tam­zdobył,­nie­dawało­jednak­żadnych­uprawnień­ani­dochodów.­Uzupełniał­ także­ edukację­ matematyczną,­ studiując­ matematykę­ u­ profesorów­ A.E.­ Vossa­ i­ A.­ Pringsheima.­ Po­ roku­ małżonkowie­ wrócili,­ Kazimierz­ Bartel­ otrzymał­ bowiem­ nominację­ na­ docenta­ Szkoły­ Politechnicznej.­ Miało­ to­ związek­z­chorobą­prof.­Łazarskiego,­który­tracił­wzrok­i­ktoś­musiał­przejąć­ jego­zajęcia.­Po­powrocie­Bartel­rozpoczął­zatem­intensywne­wykłady­i­ćwi- czenia,­ale­chcąc­się­umocnić­na­tym­stanowisku,­a­nawet­postąpić­w­karierze­ akademickiej­krok­dalej,­musiał­pokonać­kolejny­szczebel,­jakim­było­uzy- skanie­doktoratu. Piął­się­więc­dalej.­Doktoryzował­się­w­1911­roku­w­Szkole­Politechnicznej­ na­podstawie­rozprawy­o­pękach­inwolucyjnych­(z­geometrii­wykreślnej),­ a­kiedy­ociemniały­prof.­Łazarski­przeszedł­w­końcu­na­emeryturę,­Bartel­ został­ jego­ następcą­ w­ randze­ zastępcy­ profesora.­ Warunkiem­ uzyskania­ profesury­i­ewentualnych­dalszych­awansów­była­habilitacja,­którą­Bartel­ uzyskał­w­1912­roku,­po­czym­dwa­lata­później­został­mianowany­profe- sorem­nadzwyczajnym.­Teraz­był­już­ustabilizowany­i­życie­akademickie­ na­ profesorskim­ poziomie­ stało­ przed­ nim­ otworem.­ Lubił­ je,­ a­ wakacje­ miał­ zwyczaj­ spędzać­ z­ żoną­ za­ granicą,­ odwiedzając­ muzea­ i­ studiując­ malarstwo. Wrocławskie Studia Wschodnie 19, 2015 © for this edition by CNS WSW 19.indb 265 2016-09-19 12:26:11 266 Roman­Duda Nadciągała­jednak­I­wojna­światowa,­a­w­związku­z­tym­przypomnijmy­ —­bo­bardzo­silnie­to­zaważy­na­dalszych­losach­Bartla­—­jego­perypetie­ wojskowe.­Zgodnie­z­zobowiązaniem,­jeszcze­w­czasie­pokoju­Bartel­odbył­ przypisane­prawem­2-tygodniowe­ćwiczenia­wojskowe,­a­tak­się­złożyło,­że­ odbywał­je­w­pułku­kolejowym.­Kiedy­więc­na­początku­sierpnia­1914­roku­ wybuchła­wojna­i­przeprowadzono­mobilizację,­to­Bartel­został­zmobilizowa- ny­i­dostał­przydział­do­pułku­kolejowego­w­Stryju.­W­ówczesnych­warun- kach­ pułki­ kolejowe­ odgrywały­ ogromną­ rolę,­ na­ nich­ bowiem­ spoczywał­ główny­ciężar­zapewnienia­mobilności­wielomilionowych­armii­i­bieżącego­ ich­zaopatrywania,­a­także­ewakuacji­rannych.­W­razie­potrzeby­pułki­kolejo- we­wykonywały­też­prace­saperskie,­naprawiając­zniszczone­i­budując­nowe­ tory­i­mosty.­ Wojna­zaczęła­się­dla­Austro-Węgier­niepomyślnie,­gdyż­w­pierwszym­jej­ roku­ wojska­ rosyjskie­ zajęły­ niemal­ całą­ Galicję,­ podchodząc­