T.C. İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANABİLİM DALI YÜKSEK LİSANS TEZİ NECÂTİ BEY DÎVÂNI’NDAKİ SOYUT KAVRAMLAR SEMRA BOZKURT 2501150146 TEZ DANIŞMANI Prof. Dr. A. AZMİ BİLGİN İSTANBUL – 2019 i ii ÖZ NECÂTİ BEY DİVANI’NDAKİ SOYUT KAVRAMLAR SEMRA BOZKURT Tezimizin konusunu XV.yüzyılın önemli şairlerinden Necati’nin divanında geçen soyut kavramlar oluşturmaktadır. Tez üç bölümden ibarettir: Birinci Bölümde Necati’nin hayatı, sanatı ve eseri ile ilgili olarak başlıca edebiyat tarihleri şuara tezkireleri ve çeşitli araştırmalardan yararlanılarak bilgi verilmektedir. İkinci Bölüm, Necati Divanı’nda geçen ve teşbihe konu edinilen soyut kavramlara tahsis edilmiştir. Bu bölüm hazırlanılırken Necati Divanı birçok kez okunarak teşbihe konu olan soyut kavramlar tespit edilmiş, fişlenmiş ve alfabetik olarak tasnif edilmiştir. Daha sonra kavramların sözlük anlamları verilmiş, kavramların içerisinde geçtiği örnek beyitler nesre çevrilmiş ve en sonunda da bu soyut kavramların hangi benzetme yönleri ile teşbihe konu edinildiği üzerinde durulmuştur. Her kavramın kendisine benzetilenleri de alfabetik bir şekilde sıralanmıştır. Divandan seçilen beyitlerin içinde geçtiği şiirlerin sıra numaraları ile beyit numaraları da kaydedilmiştir. Üçüncü bölümde “benzeyen- kendisine benzetilen” ve “kendisine benzetilen- benzeyen” unsurları iki tablo hâlinde düzenlenmiş, böylelikle Necati’nin soyut kavramları hangi soyut veya somut unsurlara benzettiği hususunun izlenmesi imkânı oluşturulmaya çalışılmış, ayrıca şairin Divan’da hangi soyut kavramı benzeyen olarak kaç kez kullandığı, hangi kendisine benzetilenin hangi soyut kavram için tercih edildiği ayrıntılı bir şekilde gösterilmiştir. Ayrıca sunulan renklendirilmiş grafiklerde benzeyen kavramlarla kendisine benzetilen unsurların ve kendisine benzetilen unsurlarla benzeyen kavramların sayısal ilişkisi görsel bir biçimde takdim edilmiştir. iii Sonuç bölümünde çalışmanın kısa bir değerlendirilmesi yapılmış, şairin soyut kavramları estetik ölçüler içerisinde işleyişi ile ilgili olarak bilgi verilmiş soyut kavramların işlenişi hakkında bilgi verilerek tez sonlandırılmıştır. Anahtar kelimeler: Necati, şiir, divan, somut kavramlar, soyut kavramlar, benzerlik, tez, kendisine benzeyen, kendisine benzetilen iv ABSTRACT THE ABSTRACT CONCEPTS OF THE DİWAN OF NECATİ SEMRA BOZKURT The subject of our thesis is the abstract concepts of The Diwan of Necati, which is one of the important poets of the XVth century. The thesis consists of three parts. In the first part, information about Necati's life, art andwork is given mainly by using literary histories, poets tezkires and various researches. These condchapter is dedicated to abstract concepts in the Diwan and which are subject toanalogy. While preparing this section, Necati’s Diwan has been read many times, abstract concepts that are subject toanalogy have been identified, plugged and arranged alphabetically. Afterthat, the meanings of the concepts were given and the couplets that were used in the concepts were translated into plain writing and finally, the simulations of these abstract concepts were discussed. The elements of analogy of each concept are listed in alphabetical order. Sequence numbers and couplet numbers of the poems passed by the couplets selected from the Diwan were recorded. In the third chapter, elements of “similar-likened” and “likener-similar” are arranged as two tables, thus, it wa tried to create the possibility of monitoring the abstract concepts which Necati likes abstract or concrete elements. In addition, how many times the poet used the Divan as similar to the concept, which analogy is preferred for the abstract concept is shown in detail. Besides, the numerical relationship of the elements that are similar to the similar concepts in the graphs inserted at theend of the thesis and the similarities with the simulated elements are presented in a visual form. Key words: Necati, poet, diwan, subjectconcepts, abstractconcepts, analogy, thesis, similar-likened, likener-similar v ÖNSÖZ İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebyatı Bili Dalı’nda 2015 Eylül ayında başladığım yüksek lisans eğitimimin tez hazırlama safhasında konu olarak klasik Türk edebiyatımızın en önemli şahsiyetlerinden biri olan Necati Beg(d. ? - ö.1509) Divanı’ndaki soyut kavramların semantik incelemesini aldım. Bu tez konusu, İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde lisans döneminde öğrencisi olduğum Prof.Dr. Muhammet Nur Doğan tarafından bana teklif edildi. Ben de gerek klasik edebiyat metinlerinin şerhi, klasik edebiatımızın temel kavramlarının semantik alanlarının tespiti konusuna olan ilgim ve gerekse bir şair olarak Necati Beg’e karşı duyduğum hayranlık dolayısıyla bu tezi severek kabulettim. Tezin hazırlanmasında ana kaynak olarak merhum Prof.Dr. Ali Nihad Tarlan’ın “Necati Beg Divanı”nı esas aldım. Bu metinde yer alan bütün şiirlerin içindeki teşbih unsuru olarak kullanılan soyut ( mücerret) kavramları tespit ederek, bunları ilgili beyitlerle birlikte alfabetik sıra dahilinde kaydettim. Daha sonra teşbih sistemi içerisinde “benzeyen” olarak ele aldığım bu kavramların, nelere (kendisine benzetilen) ve neden (benzetme yönü) benzetildiği hususuna açıklama getirmeye çalıştım. Bunu yaparken benzeyen-benzetilen sistemine dair örnekleri ihtiva eden beyitlerin önemli bir kısmının nesre çevirilerini ilave ettim. Beyitleri anlamaya çalşırken ve nesre çevirilerini yaparken, Ferit Devellioğlu’nun Osmanlıca-Türkçe Lugat’ı, Mehmet Kanar’ın Arapça Sözlüğü ve Farsaça Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Sözlüğü ve Cem Dilçin’in Tarama Sözlüğü’nden istifade ettim. Anlamakta zorlandığım beyitleri hocama sordum. Tezin bilimsel anlamda somut sonuçlarını iki tablo halinde derledim. Bunlardan ilkini “benzeyen-kendisine benzetilen” tablosu; ikincisini de “kendisine benzetilen- benzeyen” tablosu olarak isimlendirdim. Bu tabloları hazırlamaktan maksat teşbihe (mecaz ve istihareye) esas olmak üzere, Divan’daki temel kavramların semantik anlam alanlarını tespit etmek idi. Tez böylelikle bizi klasik Türk şiirinin büyük ustası Necati Beg’in, düşünce, duygu ve estetik dünyasının rengârenk vi çiçeklerle dolu sanat bahçesinde bir gezintiye çıkarmayı amaçlıyordu. Bu amaca kendi çapımda ulaştığımı düşünüyorum. Elbette takdir jüri üyesi hocalarıma aittir. Millî kültürümüz açısından son derece önemli bir alan olan Klasik Türk Edebiyatı sahasında büyük bir keyifle çalışarak hazırladığım bu yüksek lisans tezini bana öneren ve çalışmayı titiz bir şekilde yöneten, yardımını ve zamanını esirgemeyerek, beni her daim destekleyen çok kıymetli hocam Prof.Dr. Muhammet Nur DOĞAN’a ve onun emekliliğinden sonra tez danışmanlığımı üstlenerek, tezimin savunma aşamasına ulaşmasında çokça emeği olan çok değerli hocam Prof. Dr. Azmi BİLGİN’e teşekkür ediyorum. Gerek lisans dönemimde üzerimde çok fazla emeği olan, gerekse tezin hazırlanması sırasında cömetçe yardımlarını esirgemeyen, ancak Şubat 2019’da aramızdan ayrılıp Hakk’a yürüyen çok sevgili hocam Doç.Dr.Cemal Aksu’ ya rahmet ve mağfiret diliyorum.Yine bugün bu noktaya ulaşmamda çokça emeği olan aileme ne kadar teşekkür etsem azdır. SEMRA BOZKURT İSTANBUL,2019 vii İÇİNDEKİLER ÖZ .................................................................................................................... iii ABSTRACT .................................................................................................... v ÖNSÖZ ............................................................................................................ vi KISALTMALAR LİSTESİ .......................................................................... ix GİRİŞ .............................................................................................................. 1 BİRİNCİ BÖLÜM NECATİ BEY’İN HAYATI, EDEBÎ KİŞİLİĞİ VE DİVANI 1.1 Necati Bey’in Hayatı ........................................................................... 3 1.2 Necati Bey’in Edebî Şahsiyeti ............................................................. 10 1.3 Necati Bey’in Divânı ........................................................................... 16 İKİNCİ BÖLÜM NECATİ BEY DİVÂNI’NDAKİ SOYUT KAVRAMLAR ........................ 17 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM NECATİ BEY DİVANI’NDAKİ SOYUT KAVRAMLARIN BENZEYEN-BENZETİLEN UNSURLAR BAKIMINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ ............................................................................. 312 3.1 Necâti Divanı’ndaki Benzeyen-Kendisine Benzetilen Tablosu ..... 316 3.2 Necâti Divanı’ndaki Kendisine Benzetilen- Benzeyen Tablosu .... 324 SONUÇ ............................................................................................................ 336 KAYNAKÇA .................................................................................................. 340 EKLER ............................................................................................................ 342 viii KISALTMALAR LİSTESİ a.g.e : adı geçen eser b : beyit c : cild g : gazel haz. : hazırlayan k. : kaside mer. : mersiye mur. : murabba s. : sayfa TDK : Türk Dil Kurumu TTK : Türk Tarih Kurumu Yay. : Yayınevi ix GİRİŞ 15. yüzyılın en önemli şairlerinden biri olan Necati Bey Divanı’ndaki soyut kavramlar tez konumuzu oluşturmaktadır. Divandaki soyut kavramların ele alınarak incelendiği bu çalışmada, öncelikli olarak edebiyat tarihi kaynaklarından ve tezkirelerden yararlanılarak, şairin hayatı, edebî şahsiyeti ve divanı hakkında bilgi verilmiştir.Çalışmada ana kaynak olarak Ali Nihad Tarlan’ın hazırlamış olduğu 1963 tarihli