Pels Het volk bestaat niet 14-04-11 11:22 Pagina 1 het volk bestaat niet Pels Het volk bestaat niet 14-04-11 11:22 Pagina 2 dick pels bij de bezige bij Opium van het volk Pels Het volk bestaat niet 14-04-11 11:22 Pagina 3 Dick Pels Het volk bestaat niet Leiderschap en populisme in de mediademocratie 2011 de bezige bij amsterdam Pels Het volk bestaat niet 14-04-11 11:22 Pagina 4 Dit boek is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten Copyright © 2011 Dick Pels Omslagontwerp Studio Jan de Boer Omslagillustratie Typex Foto auteur Peter-Arno Broer Vormgeving binnenwerk CeevanWee, Amsterdam Druk Bariet, Ruinen isbn 978 90 234 5391 8 nur 740 www.debezigebij.nl Pels Het volk bestaat niet 14-04-11 11:22 Pagina 5 Inhoud Voorwoord: populisme als uitdaging 7 1 Het nieuwe nationaal-individualisme 15 2 Het volk bestaat niet 52 3 Wisselwerkingsdemocratie 81 4 Politiek charisma in het mediatijdperk 129 5 Leve de personendemocratie! 167 6 Naar een nieuwe democratie 209 Verantwoording 226 Noten 228 Bibliografie 239 Register 253 Pels Het volk bestaat niet 14-04-11 11:22 Pagina 6 Pels Het volk bestaat niet 14-04-11 11:22 Pagina 7 Voorwoord: populisme als uitdaging Wij zijn het volk. Maar wie zijn wij eigenlijk? De burger is de baas in de democratie. Maar zijn wij wel baas in eigen huis? Het volk als een enkelvoudig gegeven, dat soeverein is en zichzelf bestuurt, is net zoiets als de Nederlandse identiteit. Zo’n volk bestaat niet. De term ‘democratie’ is dus eigenlijk misleidend, zoals de socioloog J.A.A. van Doorn terecht heeft opgemerkt. De macht van het volk berust immers altijd bij een kleine min- derheid van beroepsburgers, die als het goed is door de meer- derheid van gewone burgers worden gekozen. Verkiezingen zijn er om de besten onder ons tot tijdelijke baasjes te maken en de slechteriken naar huis te sturen (throwing the rascals out). De- mocratie is dus vooral een manier om elites te selecteren, ze tij- dens de rit bij de les te houden en, als ze hardleers blijken, door nieuwe te vervangen. Maar ik blijf het woord ‘democratie’ toch gebruiken, omdat het nu eenmaal een universeel hoerawoord is, ik graag aan de goede kant sta, en ook niks beters kan verzinnen. Dat je geen democraat zou zijn is nog steeds een fors verwijt. Maar wij de- mocraten moeten de letterlijke democratie wél blijven wan- trouwen. Dat het volk aan de macht moet komen in plaats van de elite is immers de kerngedachte van rechtse én linkse popu- listen. Populistische democraten geloven dat het volk bestaat als een werkelijke gemeenschap, met een eigen cultuur en identi- teit, en dat het baas moet zijn in eigen huis: eigen volk eerst. Li- 7 Pels Het volk bestaat niet 14-04-11 11:22 Pagina 8 berale democraten menen daarentegen dat de democratie niet is uitgevonden om de volkseenheid te vestigen, maar juist om de verdeeldheid en de verschillen tussen de burgers zo goed mo- gelijk te organiseren. Dat wil ook zeggen dat het populisme niet per se tegenge- steld of vijandig is aan de democratie, maar eerder als haar radi- cale zelfkant moet worden beschouwd. Goed en kwaad liggen dichter bij elkaar dan velen graag zouden willen. Het populisme blijft daarom verbazen en verontrusten. Nog steeds weet de ge- vestigde politiek niet goed wat ze ermee moet aanvangen, hoe ze het moet benoemen en bestrijden. Is het populisme ‘ex- treemrechts’, ‘ver’ rechts, ‘erg’ rechts of alleen maar erg? Vormt het een acute bedreiging van de vertegenwoordigende demo- cratie, of is het juist een uitdaging aan het politieke bestel om zichzelf te vernieuwen? In dit boek wil ik de populistische handschoen opnemen. Mijn stelling is dat er een nieuwe, optimistische elitetheorie van de democratie nodig is om de gevaarlijke kanten van het popu- lisme te kunnen weerstaan. Toch is de kritiek die populisten le- veren op de geslotenheid van het gevestigde parlementaire en partijenbestel in veel opzichten ook verhelderend en terecht. Die kritiek is ook niet nieuw: zij onderstreept de onvermijdelij- ke tendens dat ook in het representatieve stelsel met zijn geko- zen vertegenwoordigers, machthebbers de macht willen be- houden en voor hun eigen individuele en partijbelangen willen aanwenden. Politieke elites zijn dus nuttig en nodig, maar vor- men tegelijkertijd een potentieel gevaar voor het land. Om dit gevaar te bezweren, kan juist de anti-elitaire, antipolitieke, an- archistische inslag van het populisme een belangrijke inspiratie- bron zijn. Het is niet de enkelvoudige en soevereine volksmacht, maar de wisselwerking tussen elites en volk die het hart vormt van het democratische proces. De uitdaging van het populisme is om dit 8 Pels Het volk bestaat niet 14-04-11 11:22 Pagina 9 ‘verticale’ machtsevenwicht te verfijnen en de wisselwerking te intensiveren. Daarvoor is allereerst nodig dat de eliteposities en de functies van democratisch leiderschap duidelijker worden gemarkeerd, zodat politici en bestuurders autonomer en zelf- bewuster gaan optreden, en weer trots worden op het vak van de politiek. Ter compensatie en als tegenwicht is tegelijkertijd meer zeggenschap nodig van onderop, in de vorm van meer di- recte democratie, zodat burgers hun vertegenwoordigers beter kunnen kiezen, controleren en ter verantwoording kunnen roepen. Het paradoxale van de populistische uitdaging is dus dat de democratie tegelijkertijd meer elitair én meer populis- tisch moet worden. Zij moet op zoek naar een nieuwe verticale balans tussen aristocratie en anarchisme. Het moderne populisme is verre van een ongelukkig inci- dent, maar vormt een complexe reactie op langlopende ontwik- kelingen die onze samenleving individualistischer, internatio- naler, meritocratischer en mediagevoeliger hebben gemaakt. Het vormt de definitieve bezegeling van de ontzuiling die be- gon in de jaren zestig van de vorige eeuw. De grote rivieren van het klassieke ideologische driestromenland (het liberalisme, de christendemocratie en de sociaaldemocratie) zijn bezig hun bedding te verleggen. We zijn getuige van een dramatische ver- gruizing van het politieke midden en van het ontstaan van een nieuwe ideologische en electorale ‘ruimte op rechts’. Op die grootscheepse herverkaveling van politieke ideeën en politieke organisaties hebben de progressieve partijen tot nu toe nog geen adequaat antwoord kunnen vinden. Behalve voor deze inhoudelijke uitdaging stelt het populisme ons voor een tweede grote uitdaging wat betreft de vorm van de politiek. Het treedt op in een nieuwe politieke stijl die past bij de mediademocratie en de tendens naar personalisering van de politiek. Populistische leiders blijken handige mediaspelers te zijn die de voordelen van de directe persoonlijke communicatie 9 Pels Het volk bestaat niet 14-04-11 11:22 Pagina 10 met burgers via de moderne beeld- en internetcultuur beter we- ten te incasseren dan de vertegenwoordigers van de ‘oude’ par- tijgebonden politiek. Een derde grote uitdaging ligt in de dyna- miek van de moderne internationalistische kenniseconomie, die een nieuwe sociale en culturele scheidslijn trekt tussen ho- ger opgeleide winnaars en lager opgeleide verliezers, die uit- eenlopende leefstijlen, smaken en politieke voorkeuren ont- wikkelen. Terwijl de winnaars steeds linkser gaan stemmen, buigen de verliezers steeds meer naar rechts af. Lager opgelei- den voelen zich door deze ontwikkelingen eerder onbehaaglijk, verongelijkt en vernederd en zijn daardoor gevoeliger gewor- den voor de populistische retoriek van vreemdelingenvrees en nationale bescherming. Elders heb ik geprobeerd om progressieve antwoorden te vinden op de uitdagingen van het nieuwe nationalisme (Een zwak voor Nederland, 2005), van de meritocratische cultuur (De econo- mie van de eer, 2007) en van het debat over de islam en de vrijhe- den van godsdienst, onderwijs en meningsuiting (Opium van het volk, 2008). Dit boek is vooral gewijd aan de uitdaging van het populisme aan de democratie en aan het denken over politieke representatie, personalisering, leiderschap en charisma. De hoofdstukken 2 en 3 bevatten een kritiek op de notie van de volkssoevereiniteit en schetsen het alternatief van de ‘verticale’ wisselwerkingsdemocratie. Hoofdstuk 4 volgt de transforma- ties van politiek leiderschap in de televisiecultuur, en laat zien hoe het mediapopulisme het politieke populisme voedt en be- geleidt. In de hoofdstukken 5 en 6 verdedig ik de personen - democratie en bepleit ik het installeren van meer directe en participatieve zeggenschap in het huidige indirecte stelsel. Ik open dit boek met een meer algemene karakterisering van het moderne populisme als een vorm van ‘nationaal-individualis- me’. Het naoorlogse populisme onderscheidt zich vooral van zijn fascistische voorgangers door de individualisering en com- 10 Pels Het volk bestaat niet 14-04-11 11:22 Pagina 11 mercialisering van het volk. Tussen het soevereine volk en de soevereine consument, tussen ‘eigen volk eerst’ en ‘ik eerst’ lijkt tegenwoordig niet zoveel ruimte te zitten. *** Na zeven jaar te hebben gewerkt als freelance publicist, en van- af 2006 als voorzitter van de linksliberale denktank Waterland, ben ik sinds 1 januari 2010 directeur van het Wetenschappelijk Bureau van GroenLinks. Veel mensen verbaasden zich over die stap, omdat ik me in het verleden bij herhaling sceptisch heb uit- gelaten over het verschijnsel politieke partij. In een kwaliteits- krant verscheen zelfs een berichtje met de pest-kop ‘Zelfs Pels kan niet zonder een partij’. Ook in dit boek worden kritische noten gekraakt over politieke partijen. Ik blijf moeite hebben met de discipline en de (zelf)censuur die het politieke vereni- gingsleven soms vraagt van een geboren anarchist. Bovendien bevat dit boek denkbeelden over een meer personalistische de- mocratie die veel GroenLinkser tegen de haren zullen instrij- ken. Nu is het de functie van een wetenschappelijk bureau om een luis in de pels te zijn, en standpunten te verwoorden die (nog) niet in het verkiezingsprogramma staan. Maar laat deze luis voor de zekerheid zeggen dat hij dit boek op persoonlijke titel heeft geschreven.