Lista Ładosia Ilustracja na okładce Paszport paragwajski wystawiony dla rodziny Lichtenstern (Heinza, Margarete Edith, Ruth Regine i Roberta Johna), archiwum prywatne K. Heidi Fishman Redaktor prowadzący Joanna Adamczyk Redakcja i korekta Joanna Adamczyk Wybór i opisy ilustracji Jędrzej Uszyński, Bartłomiej Zygmunt Recenzja dr Bożena Łazowska, prof. dr hab. Witold Stankowski Projekt graficzny okładki i wnętrza, skład i łamanie Beata Dejnarowicz Copyright © by Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego, 2019 Instytut Solidarności i Męstwa im. Witolda Pileckiego ul. Foksal 17 00-372 Warszawa instytutpileckiego.pl ISBN 978-83-66340-15-2 Wydanie I Warszawa 2019 Druk i oprawa Drukarnia ArtDruk Lista Ładosia Spis osób, na których nazwiska w okresie II wojny światowej zostały wystawione paszporty latynoamerykańskie przez Poselstwo RP i organizacje żydowskie w Szwajcarii redakcja Jakub Kumoch Jakub Kumoch, Monika Maniewska, Jędrzej Uszyński, Bartłomiej Zygmunt Spis treści Wstęp 7 Grupa Ładosia 8 Metody opracowania listy Ładosia 18 Liczba osób objętych działaniami grupy Ładosia 24 Wyniki kwerendy i dane osób z listy Ładosia 40 Podsumowanie 47 Podziękowania 49 Lista Ładosia (stan badań na 24 października 2019 r.) 53 Bibliografia (selektywna) 155 Spis ilustracji 178 Spis tabel i wykresów 179 6 Wstęp 7 Grupa Ładosia Co najmniej od początku 1941 aż do końca 1943 r. grupa polskich dyplomatów pod kierownictwem Aleksandra Ładosia, posła RP w Bernie, we współpracy z minimum dwiema organizacjami żydowskimi – Światowym Kongresem Żydów (World Jewish Congress – WJC) oraz Agudat Israel (hebr. Związek Izraela) – zajmowała się nielegalnym zakupem i sporządzeniem paszpor- tów oraz poświadczeń obywatelstwa czterech państw Ameryki Południowej i Środkowej: Paragwaju, Hondurasu, Haiti i Peru. Dokumenty były fałszy- wym potwierdzeniem obywatelstwa tych państw i miały pomóc w ratowaniu życia Żydom w czasie wojny. Początkowo paszporty i poświadczenia były wysyłane wyłącznie na teren okupowanej Polski, z czasem stały się narzędziem akcji ratunkowej, którą rozszerzono na Belgię, Holandię, Francję, Słowację i Włochy, a także na pozbawionych niemieckiego obywatelstwa Żydów pochodzących z Niemiec i Austrii oraz pojedynczych obywateli innych państw. Dokumenty dawały znacznie większe szanse na przetrwanie wojny, ponieważ ich posiadacze jako „obcokrajowcy” byli umieszczani na listach osób do wymiany oraz kierowani do obozów przejściowych dla internowanych, zamiast do obozów zagłady1. Opracowanie, które oddajemy do rąk czytelników, jest pierwszą próbą odtworzenia listy osób, dla których przygotowano dokumenty, niezależnie od tego, czy miały one wiedzę na temat okoliczności ich wystawienia, i bez 1 J. Kumoch, Grupa Berneńska – dyplomaci Rzeczypospolitej Polskiej z pomocą Żydom. Wystąpienie Ambasa- dora RP w Szwajcarii, dr. Jakuba Kumocha, wygłoszone 4 lutego 2018 r. w Muzeum Pamięci Shoah w Paryżu, „Polski Przegląd Dyplomatyczny” 2018, nr 2, s. 146–171. 8 względu na to, jak potoczyły się dalej ich losy. Wszystkie te dokumenty, tak paszporty, jak i poświadczenia obywatelstwa, nazywamy umownie „paszpor- tami Ładosia”. Czynimy to dla odróżnienia ich od innych paszportów laty- noamerykańskich, które były wystawiane w Szwajcarii bez udziału polskich dyplomatów lub fałszowane poza Szwajcarią, a także od pozostałych legal- nych albo nielegalnych dokumentów państw Ameryki Łacińskiej trafiających w ręce europejskich Żydów w czasie Zagłady2. Stosując nazwy „paszporty Ładosia”, „grupa Ładosia” czy „lista Ładosia”, wychodzimy z założenia – potwierdzanego wielokrotnie przez uczestników omawianej operacji ratunkowej – że kluczem do powodzenia całej akcji było poparcie Poselstwa Rzeczypospolitej Polskiej w Bernie i aktywny udział sto- jącego na jego czele posła RP3 Aleksandra Ładosia4. Jako szef placówki, okre- ślany przez żydowskich uczestników akcji mianem „Sprawiedliwego wśród Narodów Świata” (zob. Dokument 1), udostępnił żydowskim partnerom zasoby Poselstwa RP oraz objął ich protekcją polityczną. Ponadto, wraz z co najmniej trójką wtajemniczonych dyplomatów, przeprowadził znaczną część działań – przyczynił się do sfałszowania prawie wszystkich dokumentów 2 M. Wallace, In the Name of Humanity. The Secret Deal to End the Holocaust, Toronto 2018, s. 99; D. Kranzler, The Man Who Stopped the Trains to Auschwitz. George Mantello, El Salvador, and Switzerland’s Finest Hour, Syracuse 2000, s. 28–34; G. Martínez Espinosa, Pasaporte a la vida. La Callada Historia de un Cuencano, Cuenca 2011, s. 136; D. Dorfzaun, Las Corrientes de Resistencia de Apoyo a los Judíos en Contra del Nazi‑ smo: El Caso del Cónsul Manuel Antonio Muñoz Borrero, praca magisterska, mps., Quito 2008–2009; AAN, sygn. 2/495/0/325, Poselstwo RP w Bernie, Depesze Poselstwa RP w Bernie do Ministerstwa Spraw Zagra‑ nicznych w Londynie. Książka korespondencji szyfrowej: Depesza nr 91 z 10.06.1941 r., Informacja o wystawia‑ niu paszportów we Włoszech przy współpracy ambasady Chile. 3 W latach czterdziestych XX w. jedynie nieliczne placówki dyplomatyczne na świecie funkcjonowały na najwyższym szczeblu reprezentacji, tj. na szczeblu ambasad z ambasadorem na czele. Zazwyczaj, tak jak było w przypadku Polski i Szwajcarii, utrzymywaniem dwustronnych stosunków dyplomatycznych zajmowały się stojące niżej w hierarchii poselstwa, którymi kierował poseł (poselstwo Polski w Szwajcarii zostało pod‑ niesione do rangi ambasady dopiero w czasach PRL w 1958 r.). Należy także podkreślić, że wskutek nacisków niemieckich władze szwajcarskie nie uznały dyplomatycznego stopnia Aleksandra Ładosia, w wyniku czego przez cały okres sprawowania swojej funkcji w latach 1940–1945 występował on formalnie jako kierujący poselstwem RP (chargé d’affaires). Wewnętrznie Ładoś był uznawany jednak za pełnoprawnego posła, a pod jego nominacją widnieją podpisy prezydenta, premiera i ministra spraw zagranicznych RP, zob. Ar ‑ chives fédérales suisses, sygn. E2001E#1000/1571#477*, ref. B.22.21477, Lados, Aleksander, Ex‑Chargé d’Af‑ faires, 1940–1950, Dossier; Centralne Archiwum Wojskowe (dalej: CAW), sygn. WBBH IX.1.2.19, Pamiętniki A. Ładosia, t. II, s. 146–166; Documents Diplomatiques Suisses 1848–1945, t. 13, s. 653–657. 4 Aleksander Ładoś (1891–1963) – poseł RP na Łotwie (1923–1926), konsul generalny w Monachium (1927–1931) oraz minister bez teki w rządzie gen. Władysława Sikorskiego na uchodźstwie (1939–1940). Był centralną postacią akcji paszportowej, ponieważ autoryzował i nadzorował działania swoich dyplomatów oraz zapewniał swoim podwładnym pełne wsparcie dyplomatyczne i polityczne, m.in. kiedy interweniował w ich obronie w chwili wykrycia procederu przez władze szwajcarskie. Dzięki jego stanowczemu stanowisku urzędnicy szwajcarscy jesienią 1943 r. odstąpili od ścigania polskich oraz żydowskich uczestników akcji. Pod koniec 1943 r. Ładoś wszczął interwencję dyplomatyczną, po której rząd RP na uchodźstwie, wspierany przez USA oraz Stolicę Apostolską, przekonał Paragwaj do czasowego uznania sfałszowanych paszportów. Ładoś umożliwił ponadto organizacjom żydowskim korzystanie z polskich szyfrów dyplomatycznych, tak aby mogły pozostawać w stałym kontakcie z USA, a pod koniec wojny – informować o trwających negocjacjach w spra‑ wie ewakuacji Żydów, wciąż przetrzymywanych przez okupanta niemieckiego. Zmarł w Polsce, wkrótce po powrocie z kilkunastoletniego wygnania we Francji. Pozostawił po sobie nieopublikowane pamiętniki. 9 Paragwaju i rozpoczął skuteczną akcję dyplomatyczną na rzecz ich uznania5. Świadkowie żyjący w tamtych czasach wielokrotnie wspominali, że bez jego wsparcia operacja byłaby nieskuteczna6. Dokument 1. List Chaima Eissa do Juliusza Kühla z 7 października 1943 r., w którym nazywa on Aleksan- dra Ładosia „Sprawiedliwym Wśród Narodów Świata” (kopia uzyskana od rodziny Eissa i znajdująca się w posiadaniu Ambasady RP w Bernie) 5 AAN, sygn. 2/495/0/‑/327, Poselstwo RP w Bernie, Depesza Poselstwa RP w Bernie do Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Londynie. 1943, nr 584 z dnia 19.12.1943, s. 322. 6 J. Friedenson, D. Kranzler, The Heroine of Rescue: The Incredible Story of Recha Sternbuch, New York 1984, s. 58; J. Fridenzon, Chasidej umot ha-olam, „Dos Idishe Vort” 1982, nr 230, s. 45. 10 W skład grupy Ładosia wchodzili: jego zastępca Stefan Ryniewicz7, wicekonsul RP Konstanty Rokicki8, attaché polskiego poselstwa Juliusz Kühl9 i dwóch przedstawicieli organizacji żydowskich – Abraham Silberschein10 (Światowy Kongres Żydów i założony przez niego RELICO – Committee for 7 Stefan Jan Ryniewicz (1903–1988) – zastępca szefa Poselstwa RP w Bernie w latach 1938–1945, a jedno‑ cześnie formalny kierownik sekcji konsularnej. Był jednym z inicjatorów rozpoczęcia akcji paszportowej. Do jego zadań należały m.in. przekonanie Komitetu RELICO do zaangażowania się w akcję, organizacja warunków możliwie sprzyjających jej kontynuacji (utrzymywanie bieżącego kontaktu z organizacjami żydowskimi, konsulami państw Ameryki Łacińskiej i USA, z pozostałym korpusem dyplomatycznym w Bernie, a także z federalnymi władzami Szwajcarii). W co najmniej kilku przypadkach Ryniewiczowi – byłemu kon‑ sulowi w Bernie i w Rydze oraz najwyższemu rangą zawodowemu dyplomacie w poselstwie – przypisuje się osobisty udział w wypełnianiu paszportów Paragwaju oraz w transporcie dokumentów między konsu‑ latami. Po 1945 r. Stefan Ryniewicz osiedlił się w Buenos Aires w Argentynie, gdzie był znanym działaczem polonijnym. W 1972 r. został odznaczony przez Prezydenta RP na Uchodźstwie Orderem Odrodzenia Polski, zob. Archives fédérales suisses, sygn. E2200.79‑01#1970/171#473*, ref. A.II.53,