Mariusz Krzak Uwarunkowania rozwoju turystycznego w Dolinie Wulkanów w południowym Peru Wst ęp Dolina Wulkanów w południowym Peru była dotychczas celem dwóch wypraw naukowych pracowników i studentów Wydziału Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska AGH w latach 2003 i 2004. Realizowano podczas nich badania dotycz ące wulkanizmu oraz oceniano mo żliwo ści rozwoju turystycznego w tamtym rejonie. Studia te nawi ązuj ą do polskiej inicjatywy powołania Parku Narodowego Kanion Colca. W przyszło ści przewidywane s ą kolejne ekspedycje naukowe. Charakterystyka południowego Peru i Doliny Wulkanów Peru poło żone jest w zachodniej cz ęś ci Ameryki Południowej, nieco na południe od równika. Jest trzecim co do wielko ści krajem Ameryki Południowej o powierzchni 1 285 215 km 2 i najwi ększym na tym kontynencie krajem andyjskim. Populacja tego kraju si ęga 27,1 mln mieszka ńców (2003). Generalnie Peru dzieli si ę na trzy krainy geograficzno - klimatyczne: nizinne wybrze że Pacyfiku ( Costa ) obejmuj ące 10% powierzchni kraju, górskie pasmo Andów ( Sierra ) obejmuj ące 30% powierzchni kraju, tropikalne dorzecze Amazonki ( Selva ) obejmuj ące 60% powierzchni kraju. W cz ęś ci południowej Peru dominuj ą Andy stanowi ące ok. ¾ powierzchni obszaru. Andy s ą drugim co do wysoko ści ła ńcuchem świata (po Himalajach) i osi ągaj ą wysoko ść ponad 6000 m ju ż w odległo ści około 100 km od wybrze ża. S ą młodym, czynnym orogenem z aktywnym wulkanizmem i silnymi niekiedy trz ęsieniami ziemi. Najwy ższym ich szczytem w południowej cz ęś ci Peru jest Coropuna (6425 m npm), a ich średnia wysoko ść przekracza 3000 m. Krajobraz tej cz ęś ci Andów jest silnie urozmaicony, pofalowany z postrz ępionymi graniami oddzielanymi przez niezwykle gł ębokie doliny i kaniony. Poło żony jest tu najgł ębszy kanion świata – kanion Colca, który ma długo ść 120 km i gł ęboko ść 3232 m (Ksi ęga Rekordów Guinessa), cho ć niektóre źródła podaj ą dolin ę Cotahuasi z drugorz ędnymi kanionami, poło żon ą na zachód od Colca, jako najgł ębsz ą. W tej częś ci gór znajduje si ę rozległy płaskowy ż Altiplano (3000 – 4300 m npm) z jeziorem Titicaca. W południowym Peru przyoceaniczny pas nizin jest w ąski i osi ąga szeroko ść od kilku do kilkudziesi ęciu kilometrów, opadaj ąc strom ą kraw ędzi ą Kordyliery Zachodniej w kierunku Pacyfiku. Wybrze że to przede wszystkim pustynie, jedne z najbardziej suchych miejsc świata (z najbardziej znanym, kamienistym płaskowy żem Nasca w dolinie Ingenio To). Pustynie poprzecinane s ą dolinami rzek spływaj ących z zachodnich zboczy Andów, które s ą miejscami intensywnego u żytkowania rolniczego. Rzeki s ą zazwyczaj krótkie i mało zasobne w wod ę, a cz ęść z nich nie dociera nawet do oceanu. Wzdłu ż wybrze ża przebiega najwa żniejsza droga Peru – autostrada Panamericana . Wraz z obni żaniem wysoko ści na zbocza wkracza las deszczowy i dalej puszcza amazo ńska, które w tym rejonie Peru nie s ą zbyt rozległe. U podnó ża Mismi (5536 m npm) bierze swój pocz ątek Amazonka. Południowa cze ść Peru jest niezwykle atrakcyjna turystycznie. To tutaj znajduj ą si ę legendarne Machu Picchu, Cuzco i Świ ęta Dolina Inków, „Białe Miasto” – Arequipa, jezioro Titicaca, najgł ębszy kanion świata, źródła Amazonki (rys. 1) i inne. Kolejnym, słabo poznanym, a tym samym sk ąpo propagowanym, lecz atrakcyjnym turystycznie obiektem, jest Dolina Wulkanów. Uwarunkowania rozwoju turystycznego w Dolinie Wulkanów w południowym Peru 289 Rys. 1. Południowe Peru i jego najwi ększe atrakcje turystyczne Fig. 1. The greatest tourist attractions in Southern Peru Dolina Wulkanów ma długo ść ok. 60 km i poło żona jest w prowincji Castilla około 320 km na NW od Arequipy. Rozci ąga si ę południkowo pomi ędzy masywem Nevado Coropuna (6425 m npm) a Cordillera Shila (ok. 5600 m npm) na północy i obniża od kraw ędzi Altiplano (4900–5100 m npm) do kanionu rzeki Colca (ok. 1350 m npm) na południu. W centralnej cz ęś ci doliny le ży pueblo Andagua (3600 m npm) – siedziba władz lokalnych i stolica dystryktu o tej samej nazwie. Najni żej poło żon ą osad ą doliny jest Ayo (ok. 1900 m npm), a najwyżej górnicze miasteczko Orcopampa (ok. 3800 m npm) (rys. 2). Dolina Wulkanów przez długi okres czasu pozostawała nieznana. Pierwsze fotografie karłowatych wulkanów zamie ścił „National Geographic” w 1934 w relacji dwóch pilotów Shippeego i Johnsona, którzy wyl ądowali w dolinie. Dopiero budowa drogi na przełomie XX i XXI wieku, łącz ącej kopalnie złota z Arequip ą, udost ępniła Dolin ę Wulkanów turystom. Na odcinku do Aplao (ok. 700 m npm, 152 km od Andagua) jest to droga gruntowa, utwardzona, miejscami przepa ścista. Na szerokiej przeł ęczy pod Coropun ą, wij ąca si ę serpentynami i pokonywana przez kursowe autobusy najcz ęś ciej noc ą, osi ąga wysoko ść 4900 m npm. Od Aplao do Arequipy mknie si ę asfaltow ą szos ą. Dolin ę Wulkanów zamieszkuje niemal 11 000 ludzi, utrzymujących si ę z górnictwa i hodowli w strefie powy żej 3700 m npm, a poni żej, gdzie klimat łagodnieje, z rolnictwa. Uprawy stały si ę mo żliwe dzi ęki misternemu rozprowadzaniu wody kanałami z Rio Andagua, która co pewien czas chowa si ę w kanionie. Okolice Andagua s ą rzadko nawiedzane przez opady, a zdarzaj ą si ę one na przełomie roku. Średnia suma opadów z ostatnich pi ęciu lat jest bardzo mała, tylko 16,3 mm (!). W lipcu i sierpniu, w porze suchej (południowoameryka ńska zima), wahania temperatur pomi ędzy dniem a noc ą na wysoko ści powy żej 3000 m s ą znaczne. W promieniach sło ńca, wczesnym popołudniem temperatury dochodz ą nawet do 25ºC, by noc ą, po zachodzie sło ńca ulec gwałtownemu obni żeniu przy gruncie, nawet do -5ºC. Wówczas górskie potoki i rowy nawadniające pokrywa lód. Wilgotno ść powietrza jest niska i w porze suchej waha si ę w granicach 40%. 290 Mariusz Krzak Rys. 2. Poło żenie Doliny Wulkanów w dystrykcie Andagua Fig. 2. Location of the Valley of the Volcanoes in the Andagua district Okr ęg Andagua zamieszkuje nieco ponad 2500 mieszka ńców rozproszonych w kilkunastu osadach na powierzchni prawie 2600 km 2. W pueblo Andagua mieszka około 1000 osób. Pozostałe przysiółki i wioski zamieszkane s ą przez kilkana ście, b ądź kilkadziesi ąt rodzin, np.: San Antonio i Soporo - 32 rodziny, Callhua i San Isidro de Tauca - 24. Głównym źródłem utrzymania ludno ści jest uprawa niewielkich pól, prawie grz ądek i hodowla bydła. Klimat Doliny Wulkanów cechuje si ę wyra źną pi ętrowo ści ą. Pocz ąwszy od dołu mo żna wyró żni ć nast ępuj ące zony: Quechua (2500 do 3500 m npm), poni żej Andagua, gdzie dominuj ą warunki klimatyczne umiarkowane do suchych i gdzie wyst ępuj ą najdogodniejsze warunki do upraw. Uprawia si ę tutaj kukurydz ę, ziemniaki, fasol ę, j ęczmie ń, lucern ę, ro śliny str ączkowe i in. Wyst ępuj ą tu tak że drzewa: eukaliptusy, olcha, i inne gatunki o lokalnych nazwach, np.: quishuar i queñua , Suni (3500 do 4100 m npm), obejmuj ącą środkow ą cz ęść dystryktu. Dominuje tu klimat umiarkowanie zimny wyznaczaj ący granic ę upraw. Z ro ślinno ści naturalnej wyst ępuj ą tu k ępy ostrej trawy nazywane przez miejscowych „ ichu ” i „ chudo ” oraz kaktusy, Puna (4100 do 4800 m npm), gdzie klimat jest bardzo chłodny, ale odpowiedni dla hodowli i rozwoju lam oraz alpak Le żą tu osady Callhua i San Antonio. Rosn ące dziko gatunki odpornych traw i ziół s ą wykorzystywane przez mieszka ńców. Do najpowszechniej u żytkowanych nale żą : yareta, yaretilla, huamantirca, chachacoma, hinojo, huaylla, iro . Uwarunkowania rozwoju turystycznego w Dolinie Wulkanów w południowym Peru 291 Dolin ę Wulkanów wyró żnia niezwykły krajobraz wulkaniczny. Tworzy ona zespół rowów tektonicznych o ró żnych kierunkach. Od epoki lodowcowej miały tu miejsce liczne erupcje wulkaniczne. Warkocze potoków lawowych, kopuły lawy i małe sto żki piroklastyczne wypełniaj ą dno doliny i spływaj ą lokalnie ze stoków przez osadowe formacje mezozoiczne i eksplozywne wulkanity neoge ńskie (rys. 3). W tych ostatnich cz ęste s ą żyły złota, co spowodowało rozkwit górnictwa koło Orcopampy. Rys. 3. Uproszczona mapa geologiczna regionu Andagua (wg. Gała ś i Paulo, 2005) Fig. 3. Simplified geological map of the Andagua region (by Gała ś & Paulo, 2005) Serie osadowe obejmuj ą okres od środkowej jury po górn ą (?) kred ę. Jura reprezentowana jest przez silnie sfałdowane wapienie, mułowce i łupki, przewarstwione niekiedy piaskowcami i zlepie ńcami. Utwory kredowe obejmuj ą w przewadze jej dolne ogniwa. Najstarsze formacje wykształcone s ą jako białe, uko śnie laminowane piaskowce kwarcowe (prawdopodobnie osady wydmowe), czerwone piaskowce o sko śnej laminacji przewarstwione smugowanymi czerwonymi i zielonymi mułowcami, niekiedy gipsem i wapieniami. Najmłodsze ogniwa kredy to szare wapienie z liczn ą fauną. Plioce ńska formacja Barroso zalega niezgodnie na starszych utworach i reprezentowana jest przez andezyty, konglomeraty i brekcje wulkaniczne. Plejstocen i holocen to głównie lawy i utwory piroklastyczne formacji Andahua. Obok nich wyst ępuj ą aluwia, wykształcone w postaci słabo obtoczonych żwirów z piaskami, niekiedy z mułkami. Formacja Andahua to w przewadze afanitowe i porfirowe skały wulkaniczne o małej zawarto ści fenokryształów (do 20%). Dominuj ą fenoandezyty z prakryształami plagioklazów i piroksenów, podrz ędnie wyst ępuj ą bazalty i fenodacyty (Hoempler, 1962, Gała ś & Paulo, 2005). Zasi ęg i wiek tej formacji nie jest precyzyjnie do dzi ś ustalony. Ostatnie przejawy działalno ści wulkanicznej w dolinie miały miejsce nie dawniej niż 300-400 lat temu. O świeżości tej działalno ści świadcz ą m. in. znikome ślady erozji na sto żkach i potokach lawowych, czy brak pokrywy ro ślinnej. Gała ś i Paulo (2005) proponuj ą trzystopniow ą gradacj ę wieku formacji: • lawy starsze - zwietrzałe, zerodowane, pokryte ro ślinno ści ą, cz ęsto z wykształconym profilem glebowym i tym samym wykorzystywane pod uprawy, 292 Mariusz Krzak • lawy po średnie - z inicjalnym profilem glebowym, z rzadka poro śni ęte przez ro ślinno ść , • lawy młode - nie zwietrzałe, z chropowat ą i ostr ą powierzchni ą law, z wyra źnymi strukturami płyni ęcia potoków, stromymi zboczami, bez wierzchniej warstwy glebowej i roślinności, gdzieniegdzie z aktywn ą działalno ści ą powulkaniczn ą w postaci solfatarów.