„Przeszłoć Demograficzna Polski” 38, 2016, nr 3 DOI: 10.18276/pdp.2016.3.38-03 Konrad Kołodziejczyk Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, Wydział Humanistyczny email: [email protected] Rodzina w parafii Nowy Korczyn w drugiej połowie XVIII wieku na podstawie ksiąg metrykalnych (częć 1)1 The Family in the Parish of Nowy Korczyn in the Second Half of the 18th Century According to the Church Registers (Part One) Abstrakt Abstract W pracy dokonano charakterystyki The article contains a demographic demograficznej dawnej rodziny polskiej description of the ancient Polish fami- na przykładzie parafii Nowy Korczyn ly exemplified with the parish of Nowy w drugiej połowie XVIII wieku. O wybo- Korczyn in the second half of the 18th cen- rze takiego zakresu pracy zadecydowała, tury. The content of the article has been z jednej strony, ciągłoć i wzgldna kom- determined by the continuity and relative pletnoć zapisów metrykalnych. Z uwagi completeness of the records in the parish na rozmiar nowokorczyskiej rejestracji registers on the one hand. On account metrykalnej (która przełoyła si na cza- of the size of the parish registers (which sochłonnoć pracy ze ródłem), zdecydo- required a lot of time to investigate), the wano si na zawenie okresu obserwacji scope of research has been reduced to do ostatniego półwiecza istnienia I Rzecz- the last 50 years of the First Republic. As pospolitej. W efekcie otrzymano dla ba- a result the source material comprises se- danego okresu skromny, aczkolwiek wy- veral hundreds of reconstructed families; starczający materiał, w postaci kilkuset it has been used to analyse the basic pro- rodzin zrekonstruowanych, wykorzysta- blems concerning families of that time. ny do analizy podstawowych zagadnie The first part of the article presents a brief 1 Artykuł jest przeredagowaną wersją pracy magisterskiej napisanej pod kierunkiem prof. Zdzisława Nogi. 56 Konrad Kołodziejczyk dotyczących rodziny dawnej. W pierwszej description of the parish of Nowy Kor- czci artykułu przedstawiono krótką czyn, the aims, methods and sources. The charakterystyk parafii Nowy Korczyn, main part of the article contains a depic- nastpnie zaprezentowano cele, metody tion of the reconstructed families (closed, oraz podstaw ródłową pracy. Główną complete and open), and an analysis of the czcią artykułu jest charakterystyka ro- total fertility rate. The final part of the ar- dzin zrekonstruowanych (zamknitych, ticle concentrates on the kind of fertility kompletnych oraz otwartych) oraz ana- typical of the Nowy-Korczyn women (na- liza dzietnoci i płodnoci małeskiej. tural or controlled), and is an attempt to Ostatnia czć artykułu koncentruje si answer the question whether the women na okreleniu rodzaju wystpującej wród used contraceptive methods. parafianek nowokorczyskich płodnoci (naturalnej lub kontrolowanej) oraz odpo- wiedzi na pytanie, czy tamtejsze kobiety stosowały praktyki antynatalistyczne (praktyki ograniczające liczb porodów). Nie jest moliwe precyzyjne ustalenie daty erygowania parafii w Nowym Miecie Korczynie, na ogół jednak za czas jej powstania przyjmuje si połow XIII stulecia2. Zakłada si, e w podobnym czasie zostało lokowane samo miasto, bowiem z 1258 roku pochodzi przywilej nadający dziedziczne wójtostwo w mie- cie Hince synowi Henryka, wójta Nowego Miasta Korczyna3. Od redniowiecza Nowy Korczyn był wanym orodkiem handlu i rzemio- sła. Swoje prosperity zawdziczał połoeniu na wanych szlakach handlowych. Nowy Korczyn był miejscem zebra sejmików szlacheckich i siedzibą starostwa4. Od przełomu XIV i XV wieku a do koca I Rzeczypospolitej, odbywały si w miecie sądy grodzkie dla powiatów wilickiego i pilzneskiego (po 1764 roku na przemian z Pilznem)5. Uczynienie przez Władysława Jagiełł nowokor- czyskiego zamku swoją ulubioną rezydencją sprawiło, e Nowy Korczyn stał 2 Stanisław M. Przybyszewski, Andrzej Bienias, Nowy Korczyn przez stulecia. Szkice z dzie- jów Nowego Korczyna i okolic (Kielce: Agencja Wydawnicza Gens, 2001), 34–35; Eugeniusz Wi- niowski, Rozwój sieci parafialnej w prepozyturze wilickiej w redniowieczu: studium geogra- ficzno-historyczne (Warszawa: PWN, 1965), 77. 3 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych Krajów Słowiańskich, t. 4, red. Filip Sulimierski, Bronisław Chlebowski, Władysław Walewski (Warszawa: Kasa im. Józefa Mianow- skiego, 1883), 395; Jan Winiewski,Historyczny opis kociołów, miast, zabytków i pamiątek w piń- czowskiem, skalbmierskiem i wilickiem (Marjówka: 1927), 123–124. 4 Słownik geograficzny Królestwa, 395. 5 Michał Pawlikowski, Sądownictwo grodzkie w przedrozbiorowej Rzeczypospolitej (Strzał- ków: Michał Pawlikowski, 2012), 54; Jdrzej Moraczewski, Staroytnoci polskie, t. 2 (Pozna: Ksigarnia Jana Konstantego upaskiego, 1852), 197; Jan Nepomucen Chądzyski, Historyczno- -statystyczne opisy miast staroytnych w ziemi sandomierskiej leących, t. 1 (Warszawa: F. Blu- menthal, 1856), 198. Rodzina w parafii Nowy Korczyn w drugiej połowie XVIII wieku... 57 si głównym, po Krakowie, centrum politycznym pastwa6. Zamek w Nowym Korczynie był orodkiem dóbr wielkorządcy, siedzibą dworu królewskiego oraz miejscem licznych zjazdów7. Nowokorczyski gród czsto gocił zagraniczne po- selstwa i delegacje8. Począwszy od XVII wieku miał miejsce okres gospodarczej stagnacji miasta, któremu towarzyszył spadek jego roli politycznej. Czasy saskie i stanisławowskie były dla miasta okresem dalszego upadku gospodarczego i po- litycznego. W omawianym okresie parafia nowokorczyska połoona była w wojewódz- twie sandomierskim, powiecie wilickim9. Przynaleała do diecezji krakowskiej oraz dekanatu opatowieckiego10. Otaczały parafi nowokorczyską: od południa i południowego zachodu parafia w Starym Korczynie, od południowego wschodu parafia z siedzibą we wsi Bolesław, od wschodu i północnego wschodu parafia w Ostrowcach, za od północy parafia z siedzibą w Stroyskach (mapa 1)11. Do koca badanego okresu w skład parafii, oprócz Nowego Miasta Korczyna, wchodziło szeć miejscowoci: Grotniki, Podzamcze, Zawodzie, Pawłów (wraz z tzw. Stojkami), Raj oraz Podraje. Parafia obejmowała take tzw. Łąki (tj. czć wsi Podraje) oraz tzw. Szpichlerze, zlokalizowane na południe od miasta, w oko- licy wsi Zawodzie (wraz placem zwanym Cegielnia) – zob. mapa 212. Celem badania było dokonanie charakterystyki demograficznej rodziny wchodzącej w skład miejsko-wiejskiej parafii Ponidzia u schyłku I Rzeczpo- spolitej. Wykorzystany w pracy materiał metrykalny pozwolił odpowiedzieć na podstawowe pytania dotyczące charakterystyki rodziny dawnej: jej wielkoci (li- czebnoci), dzietnoci i płodnoci małeskiej, czasu oczekiwania na pierwsze i kolejne dzieci, długoci trwania małestwa, trwania okresu wdowiestwa oraz skali okołoporodowej umieralnoci kobiet. W pracy posłuono si uznaną w nauce demografii metodą rekonstrukcji ro- dzin opracowaną przez L. Henry’ego, polegającą na imiennym przyporządko- waniu parom małeskim wszystkich zdarze demograficznych zanotowanych 6 Jagiełło wyremontował (1388–1389), a nastpnie rozbudował twierdz (1403–1408). Zob. take Helena Krt, ladami więtej Jadwigi: Jadwiga i Jagiełło w Nowym Miecie Korczynie (Kraków: Wydawnictwo WAM, 2008). 7 Bohdan Guerquin, Zamki w Polsce (Warszawa: Arkady, 1974), 208. 8 Słownik geograficzny Królestwa, 395. 9 Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie (dalej: AKMK), Acta Visitationis, t. 56 (dalej: AV 56), k. 549. 10 Stanisław Litak, Struktura terytorialna Kocioła łacińskiego w Polsce w 1772 roku (Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1980), 184. 11 Nieznaczne zmiany przyniósł I rozbiór Polski w 1772 r., bowi em Boruszowa i Hubenice, „wsie w kordonie cesarskim”, zostały odłączone od parafii st arokorczyskiej i przyłączono je do parafii w Grboszowie; AKMK, AV 56, k. 737–738. 12 AKMK, AV 56, k. 550. 58 Konrad Kołodziejczyk Mapa 1. Najblisze otoczenie parafii Nowy Korczyn (1751–1800) Opracowanie własne. Mapa 2. Zasig terytorialny parafii Nowy Korczyn (1751–1800) Opracowanie własne. Rodzina w parafii Nowy Korczyn w drugiej połowie XVIII wieku... 59 Tabela 1. Wykorzystane w pracy ksigi metrykalne parafii Nowy Korczyn Nazwa ksigi metrykalnej i zakres Korzystano z zapisów (tytuł oryginalny) z lat Ksiga chrztów 1730–1798 1730–1798 (Liber Baptisatorum Ecclesiae Neo Corcin. ab. An: 1730–1798) Ksiga chrztów 1798–1808 (Liber primus Natorum Ecclesiae Parochialis Neo Corcinensis 1798–1808 ab Anno 1798–1808) Ksiga chrztów 1808–1834 (Liber Secundus Natorum Ecclesiae Prchls Neo Corcin 1808–1820 1808–1834) Ksiga lubów 1622–1782 1751–1782 (Liber Copulatorum Ecclesiae Neo Corcin ab An: 1622–1782) Ksiga lubów 1783–1797 (Liber Copulatorum Ecclesiae Neo Corcinensis ab Anno 1783–1797 1783–1797) Ksiga lubów 1798–1851 (Liber Copulatorum Ecclesiae Parochialis Neo Corcin. 1798– 1798–1820 1851) Ksiga zgonów 1628–1794 (Liber Mortuorum Ecclesiae Neo Corcinensis ab Anno 1751–1794 1628–1794) Ksiga zgonów 1798–1810 (Liber Primus Mortuorum Ecclesiae Parochialis Neo Corcinen- 1798–1810 sis ab. An. 1798–1810) Ksiga zgonów 1810–1850 (Liber Secundus Mortuorum Ecclesiae Prchls Neo Corcin 1810–1820 1810–1850) Opracowanie własne. w parafialnych rejestrach13. W rezultacie zastosowania tej metody uzyskano 265 zrekonstruowanych rodzin zamknitych (tj. takich, odnonie do których znana jest data początku i koca rodziny – zgonu jednego z małonków). Wyodrbnio- no dodatkowo 317 rodzin otwartych (tj. znana jest tylko data początku rodziny – lubu)14. Dodatkowo w badaniach posłuono si tzw. rodzinami kompletnymi (dzietnymi), tj. małestwami zakoczonymi lub trwającymi, w których kobieta w jedynym związku doyła wieku koczącego