UvA-DARE (Digital Academic Repository) J.H. Halbertsma als lexicograaf: studies over het Lexicon Frisicum (1872) Dijkstra, A. Publication date 2011 Document Version Final published version Link to publication Citation for published version (APA): Dijkstra, A. (2011). J.H. Halbertsma als lexicograaf: studies over het Lexicon Frisicum (1872). Afûk. General rights It is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Disclaimer/Complaints regulations If you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, please let the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the material inaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letter to: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. You will be contacted as soon as possible. UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl) Download date:26 Sep 2021 Anne Dykstra J.H. Halbertsma als lexicograaf Studies over het Lexicon Frisicum (1872) J.H. Halbertsma als lexicograaf Universiteit van Amsterdam J.H. Halbertsma als lexicograaf Studies over het Lexicon Frisicum (1872) academisch proefschrift ter verkrijging van de graad van doctor aan de Universiteit van Amsterdam op gezag van de Rector Magnificus prof. dr. D.C. van den Boom ten overstaan van een door het college voor promoties ingestelde commissie, in het openbaar te verdedigen in de Aula der Universiteit op 30 juni 2011, te 13.00 uur door anne dijkstra Geboren te Smallingerland Promotiecommissie: Promotor: Prof. dr. A.M.F.J. Moerdijk Copromotor: Dr. J. Noordegraaf (Vrije Universiteit Amsterdam) Overige leden: Prof. dr. W.J.J. Honselaar (Universiteit van Amsterdam), Prof. dr. J. Th. Leerssen (Universiteit van Amsterdam), Prof. dr. G.T. Jensma (Rijksuniversiteit Groningen), Dr. W. Visser (Rijksuniversiteit Groningen) Faculteit der Geesteswetenschappen FA nr. 1052 J.H. Halbertsma als lexicograaf © 2011 Fryske Akademy (Postbus 54, 8900 AB Leeuwarden) Basisvormgeving: Roelof Koster bno, Mildam Opmaak: Daam de Vries Omslag: Marijke Dykstra Omslagfoto: Jacob van der Vaart, fragment van een pagina uit Halbertsma’s lexico- grafische handschriften Afûk, Postbus 53, 8900 AB Leeuwarden NUR 616 ISBN 978 90 6273 876 2 Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op eniger wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotoko- pieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. www.afuk.nl www.fryskeakademy.nl Anne Dykstra J.H. Halbertsma als lexicograaf Studies over het Lexicon Frisicum (1872) fryske akademy - Afûk, Ljouwert 2011 ... Woord vooraf Het heeft lang geduurd voordat dit boek over het Lexicon Frisicum van Joost Hiddes Halbertsma klaar was. Daar zijn oorzaken voor te noemen, maar ik laat bygones liever bygones. Eén ding moet hier wel genoemd worden, namelijk dat ik tijdens mijn onderzoek gewisseld ben van promotor. Ik ben begonnen onder leiding van prof. dr. Philippus Breuker, groot kenner van het werk van de gebroeders Halbertsma en van negentiende-eeuws Fryslân. Na enige tijd bleek echter dat prof. Breuker het onderzoek een meer historische richting wilde geven, terwijl ik me, als lexicograaf, meer op het woordenboek zelf wilde concentreren. Prof. Breuker is ingegaan op mijn voorstel om de samenwerking te verbreken. Ik heb gelukkig prof. Fons Moerdijk, een lexicograaf pur sang, bereid gevonden om het promotorschap van prof. Breuker over te nemen. Ik ben blij dat dr. Jan Noordegraaf, van de Vrije Universiteit te Amsterdam, copromotor wilde zijn. Onder leiding van prof. Moerdijk heb ik het onderzoek de door mij gewenste richting kunnen geven. Het gevolg van de ommezwaai was wel, dat ik toen in zekere zin voor de tweede keer aan mijn proefschrift ben begonnen. Ik prijs mij gelukkig dat ik van prof. Moerdijks ruime historisch-lexicografische ervaring heb mogen profiteren. Ik heb ervaren dat dr. Noordegraafs kennis van de negentiende-eeuwse taalkunde schier onuitputtelijk is. Ik heb daar veel aan gehad. Beide viri docti hebben in een collegiale sfeer steeds waardevol commentaar geleverd en nuttige aanwijzingen gegeven. Dit boek is ten dele gebaseerd op reeds eerder gepubliceerde artikelen. Ik hecht eraan om ook de redacties van de tijdschriften en boeken waarin deze artikelen een plaatsje kregen, hartelijk te danken voor hun deskundig en opbouwend commentaar. De bibliotheek-medewerkers van Tresoar in Leeuwarden past ook een hartelijk woord van dank. Ze bleven maar aanslepen waar ik om vroeg. Mijn collega’s Kees van der Kooi en Peter van der Meer, de beheerders van de handbibliotheek van de Fryske Akademy, vormden een zeer gewaardeerde buffer tussen mij en de bibliotheken die hun IBL-boeken nog even niet terug konden krijgen. De huidige en de vorige directie van de Fryske Akademy (FA) dank ik voor het vertrouwen dat ze in me bleven stellen, en voor de uitstekende faciliteiten die aan onderzoekers bij de FA worden geboden. Dr. Willem Visser, destijds hoofd van de vakgroep Taalkunde bij de Fryske Akademy, woord vooraf 7 dank ik voor de beslissende rol die hij in de voortgang van mijn onderzoek heeft gespeeld. Prof. dr. Arjen Versloot, huidig hoofd van de vakgroep taalkunde, heeft ervoor gezorgd dat ik me bleef focussen op mijn dissertatie. De voertaal van het Lexicon Frisicum is het Latijn, een taal waarin ik nooit formeel onderricht heb gehad. Zonder de zeer gewaardeerde steun van vooral drs. Sybren Sybrandy en drs. Bouke Slofstra, die op mijn verzoek hele stukken van het Lexicon hebben vertaald, zou ik dit boek niet hebben kunnen schrijven. Drs. Piter van Tuinen en dr. Frits van der Kuip hebben me ook bijgestaan met het oplossen van problemen die ik in de Latijnse (en Griekse) tekst tegenkwam. In het grafisch traject toonde dit boek zich nogal weerbarstig, maar tegen de tomeloze inzet van Daam de Vries van de Afûk had het uiteindelijk geen verweer. Het grote gevaar dat schuilt in het met naam en toenaam bedanken van allerlei mensen, is dat je mensen vergeet. Dat is mij hier vast ook overkomen, maar iedereen die me op welke manier dan ook geholpen heeft, of zijn of haar belangstelling voor mij en mijn werk heeft getoond, kan zich verzekerd weten van mijn oprechte dank. Anne Dykstra 8 STUDIES OVER HET LEXION FRISICUM (1872) ... Inhoudsopave woord vooraf 7 1 inleiding 15 1.1 Het Lexicon Frisicum in eerdere studies 16 1.2 Halbertsma over taal, (taal)wetenschap en het Fries 18 1.3 Inhoud en structuur van het Lexicon Frisicum 21 1.3.1 Het voorwerk 22 1.3.2 Het naslaggedeelte 23 1.3.3 Het nawerk 25 1.4 Indeling van dit boek 25 deel i: achtergronden, materiaalverzameling en opnamebeleid 31 2 chronologie van het Lexicon Frisicum 33 2.1 Beschrijving en datering van de lexicografische handschriften 35 2.1.1 Notitieboekjes 36 2.1.2 Lexicon Frisicum A en Lexicon Frisicum B 37 2.1.3 1100 halve katerntjes 39 2.1.4 Littera F 40 2.1.5 De afgedrukte pagina’s van het Lexicon Frisicum 41 2.2 Van notitieboekje naar woordenboek 43 3 het veldwerk voor het Lexicon Frisicum 45 3.1 Inleiding 45 3.2 Veldwerk voor lexicografische doeleinden 45 3.3 Halbertsma’s veldwerk voor het eigentijdse Fries 47 3.3.1 Problemen en technieken 48 3.3.2 Halbertsma’s informanten 49 3.4 Tot besluit 51 4 het verzamelen van lexicografisch materiaal 53 4.1 Veldwerk 53 4.2 Introspectie en eigentijdse schriftelijke bronnen 56 4.3 Informanten 56 4.3.1 De bijdrage van Eeltje Halbertsma (1797-1858) 57 4.3.2 De bijdrage van Paulus Scheltema (1752-1835) 58 9 4.3.3 De bijdrage van Ds Rinse Posthumus (1790-1859) 60 4.3.4 De bijdrage van J.C.P. Salverda (1783-1836) 61 4.3.5 De bijdrage van S.O. Roosjen (1786?-1868) 62 4.4 Middelfries in het Lexicon Frisicum 62 4.4.1 Gysbert Japiks 62 4.4.2 Everwinus Wassenbergh 64 4.4.3 Burmaniaspreekwoorden 64 4.4.4 Johannes Hilarides 65 4.4.5 Schotanus Atlas 65 4.5 Oudfries in het Lexicon Frisicum 65 4.5.1 Oudfriese bronnen in Halbertsma’s testament 66 4.6 Primaire bronnen 68 4.6.1 Wiarda’s Willküren der Brocmänner 68 4.6.2 Schotanus Heerlyckheidt 68 4.6.3 Von Richthofens Friesische Rechtsquellen (1840) 68 4.6.4 Hettema Het Emsinger Landregt 69 4.7 Secundaire bronnen 69 4.7.1 Wiarda’s Altfriesisches Wörterbuch 69 4.7.2 Von Richthofens Altfriesisches Wörterbuch 70 4.7.3 Wierdsma en Brantsma Oude Friesche Wetten 71 4.7.4 Gabbema Leowerdera bota 71 4.7.5 Georg. F. thoe Schwartzenberg en Hohenlansberg Groot placaat en charter-boek van Vriesland 71 4.8 Noord-Fries in het Lexicon Frisicum 71 4.8.1 Het Friesisches Archiv 72 4.8.2 N. Outzen 72 4.8.3 Bende Bendsen 73 4.8.4 C. Johansen 73 4.9 Oost-Fries in het Lexicon Frisicum 73 4.9.1 Cadovius Müller 75 4.9.2 M. (De Haan) Hettema en R. Posthumus 75 4.9.3 Het Friesisches Archiv 76 4.9.4 C.H. Stürenburg 76 4.10 Samenvatting 76 5 j.h. halbertsma: sexual language and the lexicon frisicum 79 5.1 Introduction 79 5.2 The Lexicon Frisicum 81 5.3 Halbertsma and the Frisians 82 5.4 Degree of Offensiveness 83 5.5 Latin 83 5.6 Conclusion 86 10 STUDIES OVER HET LEXION FRISICUM (1872) deel ii: aspecten van de microstructuur 87 6 de metataal van het lexicon frisicum 89 6.1 Inleiding 89 6.2 Latijn als wetenschapstaal