Title: Zaolzie w polityce rządu i opinii społeczeństwa polskiego (1925-1937) Author: Joanna Januszewska-Jurkiewicz Citation style: Januszewska-Jurkiewicz Joanna. (2001). Zaolzie w polityce rządu i opinii społeczeństwa polskiego (1925-1937). Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. JOANNA JANUSZEWSKA-JURKIEMCZ A«-««'n < L Zaolzie A / w polityce rządu \l \\ i opinii \\ społet eństwa polskiego CIESZYN < (1925-1937) \9- \v* 1 1 , k l / x-z Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2001 4 Zaolzie w polityce rządu i opinii społeczeństwa polskiego (1925-1937) Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach nr 1983 JOANNA JANUSZEWSKA-JURKIEWICZ Zaolzie w polityce rządu i opinii społeczeństwa polskiego (1925—1937) Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2001 Redaktor serii: Historia Maria Wanda Wanatowicz Recenzenci Grażyna Pańko Michał Pułaski 66-305051 Spis treści Wykaz skrótów........................................................................................ 7 Wstęp ...................................................................................................... 9 Rozdział I Państwo i społeczeństwo polskie wobec Zaolzia w latach 1920—1925 . 17 Rozdział II Problemy mniejszości polskiej w okresie zbliżenia polsko-czechosłowa­ ckiego w latach 1925—1933 .................................................................... 52 Rozdział III Kwestia zaolziańska w okresie przełomu w stosunkach polsko-czecho­ słowackich w latach 1933—1934 .......................................................... 93 Rozdział IV Karta zaolziańska w okresie narastania zagrożenia pierwszej republiki 1935—1937 ................................................................................................. 133 Zakończenie.................................................................................................166 Bibliografia .................................................................................................170 Resume.......................................................................................................... 186 Summary.......................................................................................................... 188 Wykaz skrótów AAN Archiwum Akt Nowych AMZV Archiv Ministerstva Zahranićnich Vëci APC Archiwum Państwowe w Cieszynie APKat Archiwum Państwowe w Katowicach APKr Archiwum Państwowe w Krakowie BBWR Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem BJ Biblioteka Jagiellońska BPAN Biblioteka Polskiej Akademii Nauk BŚ Biblioteka Śląska FIDAC Fédération Interalliée des Anciens Combattants FPZOO Federacja Polskich Związków Obrońców Ojczyzny HPCz Harcerstwo Polskie w Czechosłowacji KC Książnica Cieszyńska KPCz Komunistyczna Partia Czechosłowacji MPiOS Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej MSW Ministerstwo Spraw Wewnętrznych MSWojsk Ministerstwo Spraw Wojskowych MSZ Ministerstwo Spraw Zagranicznych MZV Ministerstvo Zahranićnich Veci NChZP Narodowo-Chrześcijańskie Zjednoczenie Pracy PAN Polska Akademia Nauk PA U Polska Akademia Umiejętności PKO Pocztowa Kasa Oszczędności PSL Polskie Stronnictwo Ludowe PPS Polska Partia Socjalistyczna PPSD Polska Partia Socjalno-Demokratyczna PSPR Polska Socjalistyczna Partia Robotnicza 7 SL Stronnictwo Ludowe SMÓL Slezska matice osvety lidove ŚPL Śląska Partia Ludowa UWŚ1 Urząd Wojewódzki Śląski ZHP Związek Harcerstwa Polskiego ZOKZ Związek Obrony Kręsów Zachodnich ZOMP Zrzeszenie Organizacji Młodzieży Polskiej ZŚK Związek Śląskich Katolików Wstęp W ciągu wielu lat XX w. spór o Zaolzie stanowił trudny do rozwiązania i budzący liczne kontrowersje problem w stosunkach polsko-czeskich. Był on przedmiotem działań polityków obu narodów, stanowiąc jednocześnie obiekt gorącego zainteresowania opinii publicznej. Nie przesądzając o stanie stosun­ ków dwustronnych, sprawa Zaolzia nabierała ostrości właśnie na tle niełat­ wych kontaktów polsko-czeskich oraz konfliktu koncepcji politycznych repre­ zentowanych przez elity obu państw. Problematyka zaolziańska budziła zain­ teresowanie wielu publicystów i historyków. Ostrość przedwojennych konflik­ tów oraz aktualność polityczna kwestii Zaolzia bezpośrednio po II wojnie światowej spowodowały, że losy tej ziemi wywołały wiele emocji, a także stały się przyczyną licznych niedomówień. Obszernie opisywano okres konfliktu o Śląsk Cieszyński w latach 1919—1920 oraz sprawę zajęcia Zaolzia przez Pol­ skę w 1938 r. Ponadto zwracano uwagę na pierwszą połowę lat dwudziestych, gdy dokonywał się trudny proces normalizacji stosunków z Czechosłowacją. Wybiórcze skoncentrowanie uwagi na niektórych tylko okresach stosunków polsko-czechosłowackich prowadziło jednak niekiedy do pewnych uproszczeń w ocenie roli Śląska Zaolziańskiego w polityce polskiej. To właśnie skłania do podjęcia próby ustalenia roli i miejsca Zaolzia w działaniach dyplomacji pol­ skiej w latach 1925—1937, począwszy od normalizacji stosunków międzypań­ stwowych aż do czasu, gdy rozwój wydarzeń na arenie międzynarodowej za­ trząsł fundamentami państwa czechosłowackiego i przesądził decyzję rządu II Rzeczypospolitej, by ponownie uznać sprawę Zaolzia za otwartą. Wydarze­ nia decydujące o przynależności państwowej Zaolzia w latach 1919—1920 i w 1938 r., jako znajdujące szerokie odzwierciedlenie w literaturze, pozostają poza ramami chronologicznymi tej rozprawy. Ograniczenie zasadniczego wąt­ ku rozważań do lat 1925—1937 pozwala z uwagą przyjrzeć się uwarunkowa­ niom postawy polskiego rządu i społeczeństwa wobec Zaolzia w stosunkowo 9 jednorodnych okolicznościach. Rok 1925 przyniósł bowiem perspektywę zam­ knięcia konfliktu związanego z dokonanym rozgraniczeniem i jego konsekwen­ cjami. Uregulowanie przez umowę likwidacyjną sytuacji ludności polskiej na Zaolziu (zresztą od wyborów w 1925 r. Polacy mieli w parlamencie praskim swych przedstawicieli) otworzyć mogło epokę „aktywizmu” zaolziańskich Po­ laków w państwie czechosłowackim, zdejmując z rządu polskiego gros obowią­ zków związanych z obroną ich interesów. Zamknięcie niniejszych rozważań na 1937 r. pozostawia poza nimi czynnik, który — choć uprzednio w jakimś stopniu niewątpliwie brany pod uwagę, przewidywany przez niektóre kręgi polityków polskich — ziścił się w 1938 r., jako niemieckie zagrożenie inte­ gralności Czechosłowacji. Żądania niemieckie i postawa polityków czecho­ słowackich stworzyły nową sytuację, wobec której i rząd, i społeczeństwo polskie — mając m.in. na względzie sytuację Zaolzia — nie chciały pozostać obojętne. Oznaczało to jednak zasadniczą zmianę dotychczasowych realiów. W latach 1925—1937 zainteresowanie władz Rzeczypospolitej sprawami Zaolzia znajdowało wyraz w prowadzeniu rokowań z rządem czechosłowac­ kim, podejmowaniu interwencji dyplomatycznych, mających na celu zapew­ nienie warunków rozwoju narodowego mniejszości polskiej oraz udzielaniu jej wsparcia moralnego i materialnego, a także w próbach wpływania na opi­ nię publiczną w Polsce. Istotną rolę odgrywał w tych działaniach Konsulat Rzeczypospolitej w Morawskiej Ostrawie, jako placówka sprawująca opiekę nad Polakami na czeskim Śląsku Cieszyńskim, de facto nie tylko nad obywa­ telami polskimi. Podjęcie próby oceny, jakie było stanowisko polskiej opinii publicznej wobec problemu Zaolzia i tamtejszej ludności polskiej, przysporzyło licznych wahań. Związane one były z wątpliwościami, na ile udaje się histo­ rykowi odtworzyć rzeczywisty stan świadomości społecznej, a na ile opisuje funkcjonowanie propagandy zmierzającej do wyposażenia społeczeństwa w pe­ wien stereotyp, potrzebny do osiągnięcia doraźnych celów politycznych. Próba ustalenia opinii społeczeństwa polskiego wobec kwestii Zaolzia dotyczy zasad­ niczo prezentacji stanowisk głównych ugrupowań politycznych II Rzeczypos­ politej, odzwierciedlonych zazwyczaj w prasie lub wypowiedziach polityków. Ponadto starano się przedstawić przykłady aktywnego zaangażowania społe­ czeństwa polskiego na rzecz pomocy Polakom zaolziańskim oraz świadectwa jego stosunku do polityki rządu w tej sprawie. Pojawiające się w pracy pojęcie „Zaolzie” jest terminem funkcjonują­ cym w języku polskim szerzej dopiero od drugiej połowy lat trzydziestych. Odnosi się ono do tej części Śląska Cieszyńskiego, która — stanowiąc obiekt aspiracji terytorialnych Polski — przypadła w 1920 r. Republice Czechosło­ wackiej. Pojęcie to nie odnosi się więc do całej czeskiej części Śląska Cieszyń­ skiego, lecz zasadniczo do obszaru przedwojennych powiatów czesko-cieszyń- skiego i frysztackiego, a według dzisiejszego podziału administracyjnego do powiatu karwińskiego i wschodniej części powiatu frydecko-misteckiego. Nie 10 ma ono odpowiednika w języku czeskim. Teren ten wraz z powiatem fry- deckim Czesi nazywają „Teśinsko”. Zgodnie z umową z 5 listopada 1918 r., w której starano się uwzględnić czynnik etniczny, znalazł się ten obszar pod władzą Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego. Na skutek wydarzeń ze stycznia 1919 r., a następnie decyzji Rady Ambasadorów z 28 lipca 1920 r. przeszedł w ręce czeskie. Linia graniczna rozdzielająca Śląsk Cieszyński na sporym odcinku przebiega wzdłuż Olzy, co z polskiej perspektywy decydowało o przyjęciu się określeń „Śląsk Zaolzański” i „Zaolzie”, w miejsce używanych wcześniej: „zabór czeski” czy szerszego pojęcia „Śląsk czeski”. Na tym terenie znajduje się część Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego i prowadzi przezeń od­ cinek znaczącej w okresie międzywojennym koszycko-bogumińskiej linii kole­ jowej, łączącej Morawy ze Słowacją. Problematyka podjęta w niniejszej pracy znalazła częściowe odzwiercied­ lenie w wydanych wcześniej publikacjach naukowych. Była ona prezentowana przede wszystkim przez autorów opracowań