KWARTALNIK OŚRODKA BADAŃ PRASOZNAWCZYCH UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI Zeszyty PRASOZNAWCZE (ROCZNIK XLII JAKO KONTYNUACJA PRASY WSPÓŁCZESNEJ I DA WNEJ Z LAT 1958-1959) NR 1-2 (157-158) KRAKÓW 1999 NR INDEKSU 38364 PL ISSN 0555-0025 ZESPÓŁ REDAKCYJNY Zbigniew Bajka, Sylwester Dziki, Ryszard Filas, Jarosław Grzybczak, Wojciech Kajtoch, Jacek Kołodziej, Józef Kozak (sekretarz redakcji), Walery Pisarek (redaktor naczelny), Henryk Siwek, Andrzej Zagrodnik WSPÓŁPRACOWNICY ZAGRANICZNI Prof. Mihai C o m a n — Universitatea Bucuresti; prof. Ian C o n n e 11 — Wolverhampton University; dr Shelton A. Gunaratne — Mass Communications Department, Moorhead State University (Minnesota); prof. James D. H al 1 o ran — University of Leicester, Centre of Mass Communication Research; prof, dr Vladimir H o 1 i n a — Univerzita Komenského, Bratysława; doc. Lija P. Jewsiejewa, Moskowskij Gosudarstwiennyj Uniwiersitiet im. Łomonosowa, Fakultiet Żurnalistiki; doc. Władimir W. K i e 1 n i k — Uralskij Gosudarstwiennyj Uniwiersitiet im. M. Gorkogo, Fakultiet Żurnalistiki, Jekatierinburg; prof. William H. Melody — Centre for International Research on Communication and Information (CIRCIT), Melbourne; prof. Karl Erik Rosengren — Lunds Universitet, Sociologiska Institutionen; prof. Herbert I. Schiller — University of California, La Jolla; prof. Winfried Schulz — Universität Erlangen-Nürnberg; prof. Slavko S p 1 i c h a 1 — Univerza v Ljubljani; dr Benno Signitzer — Universität Salzburg, Institut für Kommunikationswissenschaft; prof. Tapio V a r i s — University of Tampere ; doc. Alexandra V i a 11 e a u — Université de Paris II PROJEKT OKŁADKI: Zygmunt Strychalski Numer wydany z pomocą finansową Komitetu Badań Naukowych © Zeszyty Prasoznawcze 1999 Adres redakcji: 31-150 Kraków, ul. św. Filipa 25, tel. 422-60-68. Wydawca: Uniwersytet Jagielloński, 31-007 Kraków, ul. Gołębia 24. Nakład 330 egz., ark. druk. 14,6. Numer został zamknięty i oddany do składu w czerwcu 1999. Podpisano do druku i druk ukończono w lipcu 1999. Skład: Janusz Harnik. Druk: Drukarnia „Patria", Kraków, ul. św. Filipa 17. Internet: http://www.onet.pl/obp Nr indeksu: 38364 PL ISSN 0555-0025 SPIS RZECZY Od redaktora 5 ROZPRAWY I ARTYKUŁY Wiesław Godzić: Wiadomości telewizyjne jako mydlana opera dla mężczyzn 7 Tomasz Płonkowski: Dokudrama, czyli lukrowanie rzeczywistości 27 Ryszard Filas: Dziesięć lat przemian mediów masowych w Polsce (1989-1999). Propozycja periody zacj i 31 Włodzimierz C h o r ą z k i: Polskie media lokalne i sublokalne 1989-1999 59 Emil Orzechowski: Media polonijne a więź Polonii z krajem oraz promocja Polski w świecie 83 Katarzyna Buczak-Sawczyńska: Retoryczne strategie ataku i obrony jako elementy dialogu 91 w debatach prezydenckich Maja Wolny: Osiąganie sukcesu. Sposoby rozumienia pojęcia sukces w języku polskim 101 Iwona Beata Mika, Janusz Szwaja: Darmowe publikowanie ogłoszeń i reklam prasowych a polskie prawo konkurencji 110 Piotr Nowak: Powojenna prasa naukowa w Polsce. Rozmiary produkcji i wybrane czynniki rozwoju 129 Mirosław Z d u 1 s k i: Kopalnie uranu w prasie krajowej, regionalnej i lokalnej 143 Z HISTORII NAJNOWSZEJ Jarosław Grzybczak: Gromada — Rolnik Polski 1952-1995 156 Wiesław Sonczyk: Tego pisma już nie ma: Spotkania (1990-1993) 168 MATERIAŁY Porozumienie polskich nadawców telewizyjnych „Przyjazne media" 185 RECENZJE, OMÓWIENIA, NOTY Zofia Sokół: Prasa kobieca w Polsce w latach 1945-1995 (Józef Szocki), s. 199; Wojciech Kaj­ toch: Świat prasy alternatywnej w zwierciadle jej słownictwa (Igor Mostowicz), s. 201; Małgorzata Kita: Wywiad prasowy. Język — gatunek — interakcja (Wojciech Kajtoch), s. 202; Wojciech Furman i Kazimierz Wolny-Zmorzyński (red.): Poetyka i pragmatyka gatunków dziennikarskich (Wojciech Kajtoch), s. 205; Wiesław S o n c z y k: Media w Polsce. Zarys problematyki (Lidia Pokrzycka), s. 207; Walter S c h u t z (red.): Medienpolitik (Zbigniew Oniszczuk), s. 208; Tomasz Mielczarek: Między monopolem a pluralizmem. Zarys dziejów ośrodków komunikowania masowego w Polsce w latach 1989— -1999 (Zbigniew Bajka), s. 210, Ignacy S. Fiut: Filozofia. Media. Ekologia (kmw), s. 212; Bogdan Michalski: Podstawowe problemy prawa prasowego; Tadeusz K o n o n i u k, Bogdan Michalski: Problemy prawne zawodu dziennikarskiego (Elżbieta Czarny-Droż- dżejko, Izabela Dobosz), s. 212; Robert C i a 1 d i n i: Wywieranie wpływu na ludzi. Teoria i praktyka (Walery Pisarek), s. 215; Stephen Jay Gould: Pytanie o millennium (Ignacy S. Fiut), s. 216; Bogusława Dobek-Ostrowska, Janina F r a s, Beata Ociepka: Teoria i praktyka propagandy (Łukasz Nalaskowski), s. 218; Piotr Wasilewski: Pionierzy i tytani polskiej reklamy (Zbigniew Bajka), s. 221; Tomasz Bienias: Internet (Ignacy S. Fiut), s. 222; Rocznik Historii Prasy Polskiej 1998, t. 1, z. 1-2 (Bożena Pietrzyk), s. 223; Publizistik 1998, z. 2-A (Paweł Dubiel), s. 226; Filołogiczeskij Wiestnik. Pies z dyskiet­ ką w zębach (Piotr Żbikowski), s. 227. SUMMARY Do numeru jest dołączony jako wkładka spis rzeczy rocznika 1998 ZP. Od redaktora ewnie za pół wieku, a może nawet wcześniej, zjawisko mediatyzowania rzeczywi­ Pstości przez prasę, radio i telewizję będzie się wspominało jako znamię dziennikar­ stwa ambitnego, żeby nie powiedzieć elitarnego. Cóż bowiem niestosownego w tym, że istotnym kryterium selekcji wydarzeń, osób i ich cech godnych wzmianki w mediach jest ich przydatność do zabawiania publiczności. Information przekształciła się już dawno w infotainment, a teraz —jak wynika z obserwacji na razie niektórych mediów i z wypowiedzi ich krytyków — ewoluuje w stronę reklamy, stając się infomercial. Esej Wiesława Godzica, otwierający ten numer, odnosi się do współczesności, w której dzienniki telewizyjne, bawiąc publiczność, reklamują raczej ideologię niż produ­ kty i usługi; autor nazywa to „legitymizowaniem społecznej rzeczywistości". Jeżeli dziennik telewizyjny mediatyzuje bieżące wydarzenia, to stylizowany telewizyjny film dokumentalny odtwarzający fakty z życia rzeczywiście istniejących osób, czyli —jak pisze Tomasz Płonkowski — dokudrama mediatyzuje historię. Kończą się lata dziewięćdziesiąte, więc czas już najwyższy na przygotowanie do bilansu przemian komunikacji społecznej w X dekadzie mijającego stulecia. Charakter próbnych ujęć dwóch ważnych rozdziałów przyszłego bilansu mają dwie następujące po sobie rozprawy, wprost kipiące zgromadzonymi w nich faktami i danymi liczbowy­ mi. Pierwsza z nich to „propozycja periodyzacji" dziesięciolecia przemian mediów masowych w Polsce Ryszarda Filasa, druga to rzeczowy opis kształtowania się u nas w latach dziewięćdziesiątych mediów lokalnych i sublokalnych, nakreślony przez Wło­ dzimierza Chorązkiego. Filas pisze: W recepcji prasy najistotniejsze zmiany to (1) odwrót od lektury prasy codziennej [...] a przestawienie się na czytanie czasopism oraz (2) dość bezkrytyczna, w pewnej mierze (bo przejściowo) nawet entuzjastyczna akceptacja nowej oferty rynkowej. [...] Polskie Radio oraz Telewizja Polska po kilku latach rywalizacji na szczeblu zrazu lokalnym, a później ogólnopolskim straciły dawny monopol i obecną domina­ cję dzielą ze stacjami radiowymi RMF i Zet oraz Telewizją Polsat. Wtóruje mu Chorązki: Media lokalne przechodziły przez trzy etapy: heroiczno-społecznikowski — lata 1988-1991; etap polityczny 1992-1993 i trwający do dnia dzisiejszego etap rynkowy. O trudnych do przecenienia zasługach prasy polonijnej, reprezentowanej także przez lokalne gazety, dla zachowania polskości w różnych krajach świata, pisze Emil Orzechowski. 6 OD REDAKTORA W ostatnich latach — nie tylko w Polsce zresztą — daje się zauważyć nowa fala zainteresowania retoryką. Nie ominęła Zeszytów, jak świadczy szkic Katarzyny Bu- czak-Sawczyńskiej o retorycznych strategiach w telewizyjnych debatach przedwybor­ czych. Jak wiadomo, są one bodaj najważniejszym elementem kampanii prezydenckich w USA, stanowiąc główny czynnik mediatyzacji amerykańskich wyborów, a jedno­ cześnie atrakcyjny i wdzięczny przedmiot analizy dla komunikologów różnych orienta­ cji. Autorka prezentuje w swoim szkicu metodę analizy retorycznych strategii pochwa­ ły (siebie samego), ataku (na oponentów) i obrony (przed atakami oponentów). Przy okazji — życzliwe słowo o propagandzie negatywnej. Warto przeczytać. Nawet gdyby się miało nie podzielać wszystkich opinii Autorki. Kto pamięta Gierkowską propagandę sukcesu, musi swoiście reagować na znów modne słowo sukces, tym razem pretendujące do roli słowa-klucza we współczesnej reklamie. Trudno się powstrzymać przed dodaniem: w reklamie sukcesu. Tyle że dawniej — jak pisze Maja Wolny — chodziło o nasze sukcesy, a teraz chodzi o mój sukces. Coraz większy udział w dochodach gazet i czasopism mają wpływy z reklamy. Blisko 100 lat temu nazywał Karl Biicher gazetę „przedsiębiorstwem wytwarzającym powierzchnię reklamową jako towar, który daje się sprzedać dzięki części redakcyjnej". Dziś na Zachodzie nie tylko się mówi, że prasa powinna wzorem komercyjnego radia i telewizji utrzymywać się wyłącznie z reklamy, ale też z powodzeniem —jak świadczy m.in. skandynawskie i brytyjskie Metro — wydaje takie gazety i czasopisma. Czym innym jednak jest darmowa prasa, czym innym darmowe zamieszczanie przez nią ogłoszeń i reklam, które —jak dowodzą Iwona Beata Mika i Janusz Szwaja — może być uznane za przejaw „agresywnych metod marketingowych, zmierzających do elimi­ nacji konkurencji z rynku". Zdaniem Piotra Nowaka rozwój czasopiśmiennictwa naukowego w Polsce w la­ tach 1960-1990 zależał w większym stopniu od rozwoju całego ruchu wydawniczego niż od wzrostu podstawowych wskaźników rozwoju nauki. A Mirosław Zdulski